2. Ugrupowania dialektów i gwar polskich

Pierwsze syntetyczne przedstawienie ugrupowania gwar polskich przedstawił Kazimierz Nitsch – właściwy twórca polskiej dialektologii w pracy popularnonaukowej Mowa ludu polskiego z 1910 roku. Wcześniejsi badacze, poczynając od Lucjana Malinowskiego (II połowa XIX wieku), nie dokonali opisu całościowego gwar, omawiając głównie gwary niewielkich obszarów czy pojedynczych wsi.

W Dialektach języka polskiego z 1915 roku (wydanie 2 poprawione w 1957 roku) Kazimierz Nitsch wydzielił 4 wielkie obszary dialektalne Polski:

1) Wielkopolskę,

2) Pomorze (niekaszubskie),

3) Śląsk i Małopolskę z ziemią sieradzką i łęczycką,

4) Mazowsze [Nitsch 1958, 91].

Stwierdził również, że drugorzędnie można wyodrębnić Śląsk od Małopolski, a Kujawy od Wielkopolski w wyniku czego „uwidocznią się następujące grupy, po części oczywiście dowolne, ale najjaśniej uwydatniające wzajemne stosunki” [jw., 91]:

1) Kaszuby,

2) Wielkopolska i Krajna:

       I. właściwa Wielkopolska (A. centralny dialekt wielkopolski, B. zachód Wielkopolski, C. południe Wielkopolski, D. część południowo-wschodnia Wielkopolski, E. Pałuki (okolice Żnina i Szubina));

      II. Krajna i Bory Tucholskie;

3) Kujawy i ziemia chełmińsko-dobrzyńska,

4) nowsze dialekty niemazurzące, na które składają się 3 grupy:

      - kociewska

      - malborsko-lubawska

      - ostródzko-warmijska;

5) Śląsk:

      - północny

      - środkowy

      - południowy;

6) Małopolska, która dzieli się na 5 głównych obszarów:

      - południowo-zachodni (całe Podkarpacie i Krakowskie)

      - północno-zachodni (głównie Sieradzkie, a na samej północy „wyróżnia się wybitnie dialekt łowicki”)

- środkowo-północny (Kieleckie i Sandomierskie)

- wschodni starszy (prawy brzeg średniej Wisły)

- wschodni nowszy (niemazurzący, na pograniczu ruskim);

7) Mazowsze, które dzieli na 3 główne części:

      - Mazowsze bliższe (pas wzdłuż dolnego Wieprza i Wisły aż po Płock)

      - Mazowsze dalsze (nad średnią Narwią i jej dopływami)

      - Podlasie z Suwalskiem.

Osobno jako czwarty obszar wyodrębnia jako „rezultat zmieszania dialektu mazowieckiego z zachodnimi narzecze warmijsko-ostródzko-lubawskie” [Nitsch 1958, 85-109].

Oprócz mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej lub nieudźwięczniającej uwzględnił szereg zjawisk fonetycznych. Splot tych izofon dzieli Polskę, przeciwstawiając Polskę zachodnio-południową (Wielkopolska, Śląsk i Małopolska) Polsce północnej (dzielnice niegdyś pomorskie i pruskie oraz Mazowsze) [jw. 91].

Zob. Mapa nr 1. Mapa zwartego obszaru gwar polskich w zasięgu sprzed I wojny światowej. Cechy głosowe. Źródło: Kazimierz Nitsch, Dialekty języka polskiego, mapa nr 1[1].

Drobne różnice w podziale dialektów polskich widać w opublikowanej w 1919 roku Mapie narzeczy polskich z objaśnieniami. Sprowadzają się one do nieco innego ujęcia gwar północnopolskich.

Na mapie Kazimierz Nitsch wyróżnia „narzecza”:

1)      wielkopolskie

2)      wielkopolskie centralne

3)      kujawsko-chełmińsko-kociewskie

4)      przechodnie chełmińsko-mazowieckie

5)      mazowieckie

6)      małopolskie

7)      śląskie

8)      kaszubskie.

Zob. Mapa nr 2. Kazimierz Nitsch, Mapa narzeczy polskich [1919]

Nieco inaczej granice dialektów i gwar zaprezentował Kazimierz Nitsch w późniejszych pracach, min. w Wyborze tekstów gwarowych, przy czym w wydaniu I i II widać drobne różnice. Ugrupowanie dialektów polskich przedstawione w wymienionym opracowaniu przedstawia mapa nr .3 Podział dialektów polskich według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych).

 

Na klasyfikacjach Kazimierza Nitscha oparł swój podział Stanisław Urbańczyk, który w Zarysie dialektologii polskiej przedstawił zmodyfikowany schematyczny podział dialektów i gwar polskich.

Zgodnie z mapą zamieszczoną niżej wyróżnia się podział I stopnia na 5 podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych), a w ich obrębie (podział II stopnia) przeprowadzone zostały podziały szczegółowsze:

I.                   Dialekt małopolski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego)

II.                Dialekt śląski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego)

III.             Dialekt wielkopolski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego)

IV.        Dialekt mazowiecki (Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego)

V.          Dialekt kaszubski.

Porównanie mapy i opisie zawartego w rozdziale III. Ugrupowania dialektów ujawnia pewne nieścisłości i niekonsekwencje. Zgodnie ze schematycznym podziałem przedstawionym na mapie Stanisław Urbańczyk wyróżnia pięć wyżej wymienionych dialektów: dialekt małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki, kaszubski, ale w tekście wymienia ich w sumie 6, stwierdzając: „Ostatecznie więc możemy pogrupować gwary w następujące zespoły: małopolski, śląski, wielkopolsko-pomorski (wraz z ziemią chełmińską i dobrzyńską), mazowiecki. Jako piąty zespół możemy wyróżnić nowe dialekty niemazurzące (Kociewie, Malborskie, Lubawskie, Ostródzkie, Warmia). Osobno stoją gwary kaszubskie, wyraźnie się reszcie gwar przeciwstawiające” [Urbańczyk 1962, 72]. Na mapie nowe dialekty niemazurzące nie są wyodrębnione osobno, jak w tekście, lecz zostały zaliczone do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego. Podział dialektów Stanisława Urbańczyka (zgodny z mapą) rozpowszechnił się i był przywoływany najczęściej w różnych opracowaniach naukowych i popularnonaukowych.

            Kolejne modyfikacje wprowadził Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego [EJP], zaliczając gwary kociewskie do dialektu wielkopolskiego, a gwary malborskie, lubawskie, ostródzkie i warmińskie do dialektu mazowieckiego, zgodnie z wynikami zakrojonych na szeroką skalę badań gwar Mazur, Warmii i Ostródzkiego prowadzonych pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego. Zob. Mapa nr 5. Dialekty polskie (podział schematyczny). Źródło: EJP 413.

            Swój podział dialektów polskich nieco w szczegółach różniący się (w podziałach wewnątrzdialektalnych) od istniejących wcześniej klasyfikacji przedstawił Karol Dejna. Wyróżnił, tak jak S. Urbańczyk, 5 podstawowych dialektów, ale nieco inaczej widział ich zasięgi i wewnętrzne podziały (zob. Mapa nr 6. Granice dialektów i gwar według Karola Dejny i porównawczo według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych K. Nitscha. Źródło: Dejna, Dialekty polskie, s. 86].

W jego ujęciu znacznemu ograniczeniu terytorialnemu uległ dialekt małopolski, a to w związku z zaliczeniem spornych gwar większości Sieradzkiego i Łęczyckiego do dialektu wielkopolskiego, a Pogranicza Mazowsza – do dialektu mazowieckiego. Tym samym zwiększył się obszar dialektu wielkopolskiego i mazowieckiego.

            Podział na 5 dialektów okazał się stosunkowo trwały. Do końca XX wieku w polskiej literaturze dialektologicznej wymieniano więc pięć podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych):

                I.                   wielkopolski – brak mazurzena, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca

             II.                małopolski –  mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;

              III.             śląski– zróżnicowany pod względem językowym; płn. – mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw. jabłonkowanie (sziakanie), fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;

             IV.             mazowiecki – mazurzenie, D fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.

V.                kaszubski – kaszubienie, fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.

Obecnie kaszubszczyzna jest prawnie uznawana za język regionalny (Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku), tak więc cztery podstawowe dialekty (duże zespoły dialektalne) stanowią: dialekt małopolski, wielkopolski, mazowiecki i śląski.

            Podział zastosowany w niniejszym kompendium Dialektologia polska jest taki sam jak w Multimedialnym przewodniku po gwarach polskich, opiera się na klasyfikacji Stanisława Urbańczyka z pewnymi modyfikacjami. Zgodnie z powszechnie przyjmowanym obecnie stanowiskiem gwary lubawskie, ostródzkie i warmińskie zaliczono do dialektu mazowieckiego (jak w EJP), podobnie jak i gwary łowickie, które w dotychczasowych podziałach umieszczano w dialekcie małopolskim. Na schematycznej mapie  dialektów polskich oprócz granic dialektów przedstawionych wyżej czerwoną linią  zaznaczono również podział Karola Dejny i kreskowaniem wyróżniono obszar przejściowy pogranicza małopolsko-wielkopolsko-mazowieckiego.

 

Zob. Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego, Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego,Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego, Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego.

---