KASZUBSZCZYZNA LITERACKA (kasz.
lëterackô kaszëbizna) ma pierwsze próby własnego piśmiennictwa z poł. XVI w. na Pom. Zach. (np. S. Krofej), które od poł. XIX w. rozwija się na Pom. Gd. (F. Ceynowa). Piśmiennictwo stworzone przez Ceynowę zaistniało w określonej sytuacji poł. XIX w., w czasie Wiosny Ludów, a więc dążeń narodowych, jęz. i kult. Czechów, Słowaków, Łużyczan i innych ludów, objętych ideami słowianofilskimi, według których wszystkie narzecza słowiańskie są dialektami jednego jęz. słowiańskiego. Kaszubi mogli uznać prawo do własnego języka tym bardziej, że Polska również była w niewoli. Kaszubszczyznę uznano też za zaporę przed germ., a rozwój piśmiennictwa najpierw miał budzić dumę szczepową, umacniać świadomość etniczną i sprzyjać postępowi cywilizacyjnemu Kaszubów, potem służył bardziej przekazywaniu ich bogactwa kult. i tożsamości. Kaszubszczyzna lit. ma zatem swego „ojca”, Ceynowę, który podjął swe działania, mając też na uwadze jako wzorce zabytki kasz. z Pom. Zach., gdzie w dobie reformacji zaistniała potrzeba rozwoju piśmiennictwa rel. w języku wiernych. Stworzył alfabet i ortogr., swoją normę jęz. (np. gramatykę), dał próbki różnorodnych tekstów, bazując na kaszubszczyźnie wyniesionej z domu, a więc północnej (
gwara żarnowiecka). Od tego czasu kaszubszczyzna lit. jest celowo uprawianym środkiem porozumiewania się i ciągle „w stanie stawania się”. Ściśle wiąże się z piśmiennictwem, gdyż w każdym pokoleniu był to dotąd język kilku lub kilkunastu literatów, mówiących jeszcze w zasadzie swoimi lokalnymi kasz. odmianami. Piśmiennictwo kasz. dowodzi, iż w procesie normalizacji kaszubszczyzny ważną rolę odgrywała dążność do dominacji m.in. takich cech, jak: 1. typ
cwiardi i
môłczëc; 2. typ
cëzy,
redosc i
jerzmò,
kòtk i
kùńc czy
klic i
wzyc; 3.
ń w typie
gruńt,
hańdel;4. wymowa
rz, też w typie
gbùrztwò,
lékarztwò;5. typ
kam(
ë)za
kami(
é)
ń i typ
anatomijô; 6. narz. l.p. z ‑
ę║ ‑ã za ‑
em, np.
Bògę║ Bògã; 7. narz. l.m. z ‑
ima║‑ëma,
‑ama:
taczima dobrëma kòniama, miejsc. l.m. ‑
ëch:
swòjëch dobrëch; 8. odmiana przymiot. typu
wieselé,
‑égò; 9. daw. dop. ‑
éhò, ewentualnie ‑
éwò; 10. biernik zaimków typu
jã,
naszã; 11. cz. ter. typu
pitajã,
pitajesz; 12. tryb rozk. typu
niesë,
robi; 13. cz. przeszły typu
jem pisôł,
jes pisôł i skrócenia w 3. os. r.ż. typu
da,
zaczã; 14. wyrazy złożone typu
òchlëdëtk,
kùmméster,
stalata (autentyczne i neol.); 15. urzeczownikowione przymiot. i imiesł. typu
bòlącé ‘rana’,
lëstowi ‘listonosz’; 16. derywaty typu
adresa i
rozwij; 17. produktywność: a) przedrostków
òt-:
òtmiana;
s-:
smrok;
są-:
sąbagniô; b) przyr.: ‑
unk║‑ënk:
ratënk; ‑
ota obok ‑
osc:
mòdrota║ mòdrosc; ‑
izna║ ‑ëzna:
słabizna;
‑itwa║ ‑ëtwa:
grzëbitwa; ‑
ba:
ùczba; ‑
ã:
swiniã; ‑
iszcze║ ‑szcze obok ‑
iskò║ ‑skò:
kalëszcze; ‑
éra:
garnéra; ‑
érowac:
badérowac;
‑iwac║ ‑ëwac obok ‑
owac:
wësëpëwac; c) czasowniki zdrobniałe, np.
róbkac,
róbkôj; d) czasowniki wielokrotne typu
derac,
derowac; w ogóle tzw. podwójne typu
przëbôczëwac; 18.
® imiesłowy
pisząc(
ë),
zrobiwszë; 19. większa frekwencja strony biernej, np.
móm zrobioné ‘zrobiłem’; 20. użycie spójników:
abë,
chtëren,
co,
jaczi;
ë,
ëż(
le),
jiże; 21. proporcje między słownictwem autentycznym i „dotworzonym”; 22. udział słownictwa konkretnego lud. i abstrakcyjnego, najczęściej zapożyczanego z polszczyzny lit.; 23. stosunek do germanizmów: znane w mówionej kaszubszczyźnie (przeważnie z gwar dniem.) czy zapożyczone z niemczyzny lit. Kaszubszczyzna charakteryzująca się przewagą i znacznym ujednostajnieniem choćby części wymienionych wyżej znamion – przy jednoczesnym braku wybitnie lokalnych – wykazywać będzie większe lub mniejsze oddalenie od konkretnej kaszubszczyzny mówionej, zbliżenie zaś do polszczyzny lit., która w dziejach kaszubszczyzny lit. pełni(ła) podobną – pozytywną i negatywną – rolę, jak kiedyś łac. w formowaniu pol.; jej unifikujący wpływ wzmacniają takie instytucje, jak: Kościół, administracja, szkoła (oświata), piśmiennictwo.
