Halina Karaś
Słowniki gwar Sądecczyzny i środkowo-zachodniego Pogórza
Badania nad słownictwem gwar Sądecczyzny sięgają XIX wieku. Z obszaru wąsko rozumianej Sądecczyzny ukazał się dwa słowniczki gwarowe w XIX wieku: Karola Mátyása, drugi – w połowie XX wieku, zamieszczony w monografii Eugeniusza Pawłowskiego poświęconej gwarze podegrodzkiej.
Sądecczyzna wąsko rozumiana jest tylko częścią wyodrębnianego dialektologicznie Pasa Pogórza, który ciągnie się aż do wschodniej granicy Śląska. Jest to obszar niezwykle zróżnicowany gwarowo. W drugiej części – po prezentacji słowników gwar okolic Nowego Sącza przedstawię słowniki z całej części środkowo-zachodniej Pasa Pogórza. Należą tu m.in. słownikI: Władysława Kosińskiego z okolic Czchowa, Mariana Kucały uwzględniający gware Więciórki koło Myślenic, a z zachodniego krańca Pasa Pogórza z okolic Oświęcimia – Ambrożego Grabowskiego z 1849 roku, Władysława Kosińskiego obejmujący leksykę gwary pisarzowickiej.
Karol Mátyás, Słowniczek gwary ludu zamieszkującego wschodnio-południową najbliższą okolicę Nowego Sącza
Słowniczek gwary ludu zamieszkującego wschodnio-południową najbliższą okolicę Nowego Sącza (wsie: Zawada, Nawojówka, Brzeziny, Kunów, Jamnica, Poręba, Bielowice i Dąbrówka Polska), (1891) opracowany przez Karola Mátyása, ukazał się drukiem w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. 4, s. 318-335). Zebrane przez siebie słownictwo porównał ze słownikiem Lindego i w swoim zbiorku uwzględnił tylko te wyrazy, których brak w Lindem lub te, które „są rzadkie, albo dziś nieużywane w języku literackim”. Słownik zawiera 386 haseł oraz 22 nazwy części pługa, 13 nazw części „skrzynki rzezalnej” i 9 nazw części cepów i pługa. Wyrazów jest jednak więcej, ponieważ zgodnie z ówczesną sztuką leksykograficzną w jednym artykule hasłowym omawianych jest nieraz kilka wyrazów, por. np.
kirny, adj. pijany, kirzę, ys, kirzyć, v. tr. pić (gorące napoje); skirzyć sie, opić sie.
kóńdek, zdrobn. końduś, a, s. m. kawałeczek, odrobina, trocha (por. L „k” vulg. plebej. odrobina czego).
Słownik ma układ alfabetyczny, wyrazy hasłowe i ewentualne cytaty zapisano fonetycznie, choć nie jest to ścisła transkrypcja fonetyczna, por. np. zapisy ch, rz, w, oznaczanie miękkości spółgłosek przez i (niepoziorny, kirzę, belechocę, wyśŭadoniám).
W swoim słowniczku autor trochę inaczej opracował czasowniki, wzorując sie na łacinie, a mianowicie w główce hasła podaje 1 os. lp. czasu teraźniejszego lub przyszłego prostego, zakończenie 2. os. i bezokolicznik, por. np.
belechocę, ces, belechotać, v. intr., bełkotać, spiewać niewyraźnie. „Ona nie śpiwa, ino tak belechoce”. (Por. Boh. blekotati, Vind. bleketati, gr. ).
kałatam, as, kałatać, v. intr. kołatać, łoskotać. „Pod moją klaczą podkowy kałaczą”. (śpiewka).
kapyruję, es, kapyrować, v. intr. 1) nie módz przyjść w ciężkiéj słabości do siebie („obaczyć się”) i wlec sie powoli ku śmierci. 2) dok. skapyrować, stracić całe mienie, do ostatniej przyjść biedy, zejść za nic. – Straciuł na bydlęciu, skapyrówáł ze wszystkiem”.
Inne części mowy zostały opracowane zgodnie z tradycją słownikarstwa polskiego.
Artykuły hasłowe są starannie opracowane i wieloelementowe. Składają się na strukturę hasła nastepujące elementy: wyraz hasłowy (z nierzadkimi wariantami fonetycznymi), np.
klorek, kloryk, krolik = kleryk
połno, półno, adv. pełno (zawada, Nawojówka)
skarpny, śkarpny, skartny, adj. mało jedzący i źle wyglądający, suchy (o człowieku);
definicje różnego typu, najczęściej realnoznaczeniowe, opisowe, srosunkowo precyzyjne, synonimiczne w postaci odpowiednika ogólnopolskiego i zakresowe, czasem mieszane (por. niżej momot), por. np.
skałba, y s. f., szpara między drzewami w ścianie chałupy.
momot, a, s. m., wł. blekot, w obszerniejszym znaczeniu niedołęga. O dziecku, gdy pacierza nie może sie nauczyć lub nie umie czegoś zrobić, o człowieku do niego mówią: „to taki momot! „E, idź ty momocie!” (Por. L momot i momotać).
urokliwy, adj. mający uroczne oczy (o człowieku)
prawie regularnie informacja gramatyczna w postaci określenia częci mowy, rodzaju gramatycznego rzeczowników, ich D. lp., formy 1. i 2. os. lp. czasu teraźniejszego czasowników), liczne wyrazy pochodne – formacje prefiksalne przy czasownikach, zdrobniałe lub zgrubiałe przy rzeczownikach, por. np.
kártám, ás, kártać (kogo) v. tr. namawiać, nakłaniać. Comp. ukártać (kogo) i nakártać (komu). „Kartałem cie, a tyś i tak nie usłucháł”. „Ukártałem go, zeby o tem nie gadał”.
redykám, ás, redykáć, v. intr., rzygać; comp. zredykać sie, naredykać, obredykać.
wydyrchoły, s. plur., podatki i datki, które urzędom ciągle trzeba płacić.
śpilować. Słowo to używane jest w 3 osobie w znaczeniu: służy komu, do twarzy jest. „Śpiluje mu w tym kapelusie”.
nierzadkie krótsze lub dłuższe konteksty ilustrujące użycie wyrazu, por.
wyśŭadomiám sie, ás, wyśŭadomić, v. tr., wyjawić, lecz częściej wyśŭadomić sie, wyjść na jaw. „Te dzieci sie potem wyśŭadomiły”, tzn., że dowiedziano się o tych dzieciach.
niepoziorny, adj., brzydkiego wejrzenia, odrażający. „Taki niepoziorny, jak zbój”.
uwagi o nacechowaniu wyrazu lub jego funkcjonowaniu, etymologii itp., por. np.
lumpák, s. m. (z niem. Lumpe), urwisz
odwernąć się (rzadko używ.), odwrócić się, oddalić się (rus. widwernyty sia).
Niektóre objaśnienia wykraczają poza definicje językowe i mają walor etnograficzny, prezentując różne zwyczaje obecne w kulturze ludowej, por. np. hasło rózga czy poniższe dwa hasła, w których autor podaje też różne synonimy i genezę tych określeń:
posłaniec, a s. m. swat. Nazywają też swata „oględnikiem”, że jego zadaniem jest oglądnąć cały stan rzeczy, „śpekulatem”, że powinien być bystrego umysłu i dowcipny, i „rekomondem”, bo rekomenduje parobka, chcącego się żenić, z najlepszéj strony.
obigrawka, i, s. f. zwyczaj grania na „dobránoc” starostom i „drusckom” w wieczór poprzedzający wesele. Nazywają to inaczej „odgráwkami”.
Słownik Karola Mátyása dobrze opracowany jest bogatym źródłem wiedzy o ówczesnej leksyce gwarowej Pogórza (okolic Nowego Sącza).
Jan Biela, Gwara zebrzydowska. Studium dialektologiczne
Powyższe opracowanie opublikowane w 1882 roku w „Rozprawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” (1882, t. IX, s. 149-217) zawiera wyodrębniony na stronach 202-217 słownik gwary zebrzydowskiej. Liczy on 329 haseł w porządku alfabetycznym, zapisanych fonetycznie. Zwraca tu uwagę zapis etymologicznej głoski ł jako w (a więc sugeruje to wymowę ṷ niezgłoskotwórczego) i u w indeksie dolnym (labializacja), por.
jawófka: krowa, która się jeszcze nie popǫdzawa.
uozbuχańec: rozpustny chłopak
Wyrazów, podobnie jak w innych słownikach ówczesnych, jest nieco więcej ze względu na prezentację – stosunkowo jednak rzadko – kilku wyrazów pokrewnych czy synonimicznych w jednym haśle, por. np.
ǵizdak, ǵizdavy: nieporządny.
Często jednak wyrazy pokrewne są omawiane w odrębnych hasłach, por. np.
psota: dészcz drobny, przez dłuższy czas padający
psoćić: padać, o drobnym deszczu
Najczęściej hasła mają układ dwuelementowy: wyraz i jego znaczenie lub znaczenia w odniesieniu do wyrazów polisemicznych (definicje synonimiczne, realnoznaczeniowe), por. np.
krebatka: krawatka
přepadlisty: który dużo i często jé, a mimo to jest chudym
vygvarny: przebierający w stroju
lezuχ: 1) lubiący długo spać, 2) próżniak.
Przy czasownikach znajdują się informacje gramatyczne, przede wszystkim wybrane formy fleksyjne, czasem rekcja, np.
gruseć na kogo, grusy, ńe grus, grusáw: wyrzucać komuś, że źle coś zrobił.
ćiskać: rzucać; ćiskám, ćiśnij, ćisnyw, cisnąć.
Sporadycznie pojawia się kontekst, ilustrujący użycie wyrazu, por.
scycka: śliwa w ustach; na widok jedzących osób, nás scycka zirá jag uuńi jedzo.
W kilku hasłach opisy znaczenia są bardzo rozbudowane i mają walor kulturowy, ukazując zwyczaje ludowe, przepisy kulinarne, np. hasła: buoǵinka, gǫzva, placek, zaćerka.
Mimo dyferencyjnego charakteru omawianego zbioru leksykalnego jesr w nim także niemało wyrazów, które trudno uznać za gwarowe w tym sensie, por. np. hasła:
ćǫza: stan kobiéty brzemiennej
ḿitręga: strata czasu
fuzyja: strzelba.
Władysław Kosiński, Słownik okolicy Czchowa
Władysław Kosiński, Słownik okolicy Czchowa, (Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. VII, cz. 1, 1915, s. 27-74). Praca pozostała w rękopisie i po śmierci autora w 1914 roku do druku została przygotowana przez redakcję MPKJ. We wstępie napisanym przez redakcję znalazły się informacje o sposobie przygotowania jej do druku i o samym słowniku. Sekretarz Komisji przejrzał i ujednolicił transkrypcję fonetyczną zgodnie z systemem używanym w MPKJ.
Słowniczek był ukończony, ale bez wstępu, tylko z informacją, że „stanowi ciąg dalszy i uzupełnienia słowniczka ogłoszonego w r. 1877”. Nie do końca jest to informacja ścisła, jak stwierdza redaktor, gdyż poprzednio ogłoszony zbiór leksykalny pochodził z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic, natomiast ten słownik odnosi się na ogół do rodzinnej wsi autora – Jurkowa koło Czchowa w ówczesnym powiecie brzeskim, stąd też redakcja ustaliła tytuł „Słownik okolicy Czchowa”. Oprócz Jurkowa i Czchowa w materiałach wymienione też zostały inne pobliskie wsie: Iwkowa, Jadowniki, Wojnicz i Biesiadki.
Słownik liczy 843 hasła i cztery dodatki (I – Spis wyrazów używanych tutaj w znaczeniu, jakie podaje Karłowicz („aby dać o ile możności całość słownictwa tej okolicy”); II – „Wyrazy, których używają przemawiając do dzieci”; III – „Wyrazy oznaczające ‘bić’”; IV – „Wyrazy i wykrzykniki używane do nawoływania i odpędzania drobiu i innych zwierząt domowych”). W sumie jest to rzeczywiście prawie pełny słownik gwary okolic Czchowa.
Autor porównał zgromadzoną przez siebie leksykę ze Słownikiem gwar polskich Jana Karłowicza, dlatego też słownik ma znaczną wartość jako uzupełnienie KarłSGP. Wyrazy nieznane Karłowiczowi zostały opatrzone gwiazdką, haseł je notujących jest 152 (wyrazów więcej, gdyż w jednym artykule hasłowym autor przytacza nieraz kilka wyrazów i zwrotów), np.
*babracka, babrańina robota, przy której się trzeba zamoczyć i zanieczyścić; rozbabrać v grǫnće = rozpocząć robotę w polu podczas słoty.
*beśńeć próchnieć, psuć się: zęby, drzewo, rzepa itp. beśńejǫ;måm zbeśńaṷe zęby, bṷolǫḿe; p. butńeć.
*bṷodurny niezgrabny, do niczego (rzadko używ.).
*ćęńovać zacieniać, rzucać cień: tṷo dřevo barʒo ćęńuje před ṷoknaḿi.
*grajdṷośić śe chodzić z trudnością (gramolić się) po wielkiem błocie; p. grajdać się K.
*nazdṷoręić, vyzdṷoręić przygotować, przysposobić.
*kręzåk nóż krótki a bardzo szeroki do krążania kapusty, koniczyny, zob. tasåk.
Inne wyrazy nieopatrzone gwiazdką zazwyczaj albo ilustrują nowe znaczenie nieznane KarłSGP, albo nową postać formalną (fonetyczną zleksykalizowaną lub morfologiczną).
Artykuł hasłowy jest rozbudowany. Tworzą go takie elementy, jak: wyraz hasłowy, jego warianty fonetyczne i morfologiczne, różne wyrazy pokrewne w zapisie fonetycznym, definicje (znaczenia równe odnotowanym przez Karłowicz sygnalizuje: = K), uwagi o użyciu wyrazu, także o jego nacechowaniu (rodzaj opisowych kwalifikatorów), czasem cytaty zapisane fonetycznie), porównania z KarłSGP, odsyłacze. Por. np. hasła:
akurat, akuraćik, akuraćicek 1) całkiem, zupełnie, właśnie: ta χustka akuraćik takå sama jak moja; 2) pierwsza forma w odp. także w znaczeniu ironicznem: akurat! = bardzo się mylisz, wcale nie.
ankór, hankór, jankór, lankór, rankór zmartwienie, smutek, zgryzota, czasem: złość; ije na jankór = ze zmartwienia.
bastrǫg, wyraz używany tylko w porównaniach, np. ńići, zyṷy grube jak bastrǫǵi = bardzo grube.
glajda, glajdacka, rzadkie błoto, ciasto rzadkie rozrobione; glajdać, rozglajdać mieszać jakąś rzadką masę, rozbabrać ją.
harnṷościć śe tłuc się, robić hałas, p. harnåsać śe Słw. I.
ducha miejsce wydrążone w żarnach, skąd się przygotowane tam ziarno garściami wydobywa i do kamienia wsypuje, p. dapka (Słw. I.).
japa (rzadziej używ., w gniewie lub z pogardą) pysk, morda: jak ći dám v japę.
Rzadko występuje informacja gramatyczna, głównie przy czasownikach o różnym typie odmiany, np.
iskać (iskåm, -ås, -á, iskają. L iszcze, iszczą): vyiskać śe z ińęʒy = wydać wszystkie pien.; vyiskać kṷogo z in. = obrać go z p.
W słowniku niektóre hasła są rozbudowane o treści etnograficzne, jest to zatem ważny opis elementów kultury ludowej, por. np.
kṷopy ić rzucać w Wigilię Bożego Narodzenia garściami długiej słomy do powały, aby jak najwięcej ździebeł w jej szparach utkwiło (Czchów), w Jurkowie zatykają za stragarze te kṷopy rano w dzień św. Szczepana, a na to biorą słomę ze snopka, który w Wigilię podczas ṷoadu był przy stole ustawiony, p. K.
Leksyka Pogórza z okolic Wadowic uwzględniona też została we wcześniejszym opracowaniu Władysława Kosińskiego,
Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic („Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” I 1877, s. 37-56). Zob.
Słowniki gwarowe. Krakowskie.
Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich Mariana Kucały
Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich Mariana Kucały dotyczy gwar Małopolski południowo-zachodniej. Opublikowany we Wrocławiu w 1957 roku notuje leksykę rodzinnej wsi autora Więciórki w powiecie myślenickim porównanej ze słownictwem gwarowym dwóch innych wsi południowomałopolskich: podbabiogórskiej Sidziny (pow. Sucha) i nadwiślańskiego Facimiecha (pow. Kraków).
Jest to pierwszy pełny słownik gwarowy, gromadzący całe używane przez wiejską społeczność słownictwo, a więc także wspólne z odmianą ogólnopolską, nieograniczone tylko do „wyboru słów ciekawszych czy oryginalniejszych wyrazów” (KucPSM 5). Zawiera ok. 7 000 haseł - wyrazów odnotowanych w Więciórce i i porównanych ze słownictwem w wymienionych wyżej wsiach, w związku z tym liczba słownictwa jest większa. Słownik ma układ rzeczowy, w którym autor w dużym stopniu wykorzystał schemat Wartburga i Halliga. Hasła w słowniku Mariana Kucały zostały zebrane w 5 dużych działach: I. Przyroda, II. Praca, III. Życie fizyczne człowieka: IV. Życie umysłowe i psychiczne. V. Życie społeczne, które następnie podzielono na mniejsze grupy i podgrupy, np. w dziale „Praca” wyodrębnił następujące grupy (poddziały):ogólnie, wóz i jeżdżenie, narzędzia gospodarskie, praca w polu, młocka, obróbka drewna, obróbka lnu, hodowla, dom, urządzenia przy domu, prace domowe (żarna, sprzęty domowe, naczynia kuchenne, przyrządzanie jedzenia, utrzymywanie czystości, szycie), różne zawdy i prace zawodowe, materiały (szczegółowy spis grup i podgrup: zob. KucPSM 7).
Właściwy słownik poprzedza niewielki wstęp, w którym przedstawiono zasady redakcyjne, układ słownika i opis badanego terenu, a w następnym podrozdziale omówiono system gramatyczny badanej gwary południowomałopolskiej. Nazwy własne (miejscowe i osobowe), które nie zostały uwzględnione w słowniku, znalazły się w osobnym dodatku, zamieszczonym po słowniku, a przed indeksem (wykazem wyrazów gwarowych).
Struktura artykułu hasłowego jest stosunkowo prosta. Składają się na nią następujące elementy:
1) wyraz hasłowy sprowadzany do postaci ogólnopolskiej, ale przy zachowaniu gwarowych cech niesystemowych w zapisie zgodnym z regułami ortografii polskiej wyróżniany drukiem rozstrzelonym, np. króźlik, wątór, sruić, srucać;
2) niekiedy kwalifikator bezpośrednio po haśle (także na końcu artykułu hasłowego przy skrótach nazw wsi wybranych do porównania); autor stosuje kwalifikatory chronologiczne (st., mł.) i frekwencyjne (rz., nkt. = używany tylko przez niektórych ludzi);
3) sporadycznie informacja gramatyczna, fleksyjna i słowotwórcza, głównie dotycząca rzeczowników i czasowników, w odniesieniu do rzeczowników przede wszystkim sygnalizowanie ograniczeń w zakresie odmiany, np. fólg (nieodm.) czy kategorii liczby, wyjątkowo tylko przy niektórych rzeczownikach podawana jest forma lub sama końcówka D.lp., np. pchła: pua, puy; gen. pl puek || puóf; paproć, -i; ziemia, -e; niekiedy końcówki czasowników 1. i 2. os. lp. cz. ter. tylko przy czasownikach różniących się typem koniugacyjnym, np. gwizdać -am -asz, terać, -am, -asz;
4) definicja (najczęściej synonimiczna w postaci odpowiednika ogólnopolskiego), np. hujdać ‘huśtać’; a przy wyrazach wspólnych z polszczyzną ogólną i niektórych dialektyzmach szerzej znanych definicji się nie podaje; np. wojsko, sąd, sądzić, budnik, na skapki, skapać;
5) wyraz w postaci gwarowej zapisany w transkrypcji fonetycznej, czasem niektóre jego formy fleksyjne lub wyraz w niewielkim kontekście; rzadko dłuższe cytaty w postaci zdania;
6) informacje w postaci skrótów występowaniu bądź niewystępowaniu wyrazu w Sędzinie i Facimiechu (lub o innych formach tam używanych).
Obligatoryjne są tylko elementy 1, 5, 6, częstym elementem jest też definicja (pomijana przy wyrazach wspólnych z językiem ogólnopolskim, ale też przy niektórych wyrazach gwarowych), najrzadziej występują kwalifikatory i informacja gramatyczna (2, 3).
Hasła są najczęściej jednowyrazowe, ale także występują w postaci wyrażeń przyimkowych, np.
Derywaty zazwyczaj są sygnalizowane bezpośrednio po wyrazie hasłowym poprzez odpowiedni afiks (głównie prefiksy), np. dbać, za-; zgowić, zgawiać, u-; witać się, po-, przy-; ale nie ma tu konsekwencji, por. np. oberwać się, zerwać się w tym samym znaczeniu ‘podźwignąć się, oberwać się’ opracowane jako osobne hasła, podczas gdy inne podobne przykłady są notowane łącznie i sygnalizowane odpowiednim prefiksem (por. przykłady wyżej).
Czasowniki są łączone w pary aspektowe, np. podlizować się, podliznąć się; doradzić, doradzać; przystrzec się, przystrzegać się; dociąć, docinać; dokuczyć, dokuczać. Na pierwszym miejscu występuje forma częstsza (zgodnie z kryterium frekwencyjnym), stąd na pierwszy rzut oka wydaje się, że brak uporządkowania w ich podawaniu.
Korzystanie ze słownika ułatwia zamieszczony na końcu indeks – wykaz wyrazów gwarowych.
Należy podkreślić, że słownik zyskuje pod względem zakresu informacji etnograficznych dzięki zamieszczeniu odpowiednich ilustracji – rysunków desygnatów (jest ich 19), zwłaszcza odnoszących się do kultury materialnej (np. rysunek wozu i jego części).
Jego wartość i przydatność w badaniach dziś obniża jednak częsty brak szerszych kontekstów i niekiedy mało precyzyjne określanie znaczeń wyrazów, a także ich brak przy wielu wyrazach. Wyrywkowo zbadano w różnych działach liczbę artykułów hasłowych: ogólną i zilustrowaną cytatami. Przykładowo – w dziale „Przyroda” w grupie „Zwierzęta” w jej pierwszej części na 273 hasła tylko w 33 występują nieco dłuższe cytaty w postaci zdania (tj. w 12,09% haseł). Podobnie w dziale „Praca” w grupach „Różne zawody i prace zawodowe” oraz „Materiały” liczących 284 artykuły hasłowe także jedynie w 33 (11.6%). Z kolei w dziale „Przyroda” w grupie „teren” na 133 hasła aż 94 zostały zilustrowane dłuższymi cytatami (70,68%). W dziale „Życie fizyczne człowieka” w grupie „Jedzenie” zawierającej 174 hasła cytatami zostało opatrzone 78 haseł, tj. 44,8%, natomiast w dziale „Życie społeczne” w grupie „Rodzina” na 78 haseł 25 zilustrowano przykładami użycia, tj. 32,05%. Różna jest zatem liczba haseł w poszczególnych działach i grupach odpowiednio zilustrowana dłuższymi przykładami użycia. Przeciętnie – w badanej próbce 942 haseł 263 z nich mają egzemplifikację przykładową (27,9%). Są to tylko oczywiście szacunki orientacyjne, przybliżone.
Do dziś słownik Mariana Kucały jest jednym z nielicznych pełnych słowników gwarowych o zasięgu lokalnym (słownictwo jednej wsi porównane z dwoma innymi, ale punktem odniesienia jest jedna wieś – Więciórka) w układzie rzeczowym (tematycznym). Bogaty zbiór wyrazów, na ogół dobrze opracowany, stanowi o wartości tego słownika, który służył i służy nadal jako podstawa porównawcza i wzór dla innych tego typu słowników.
Prowincjonalizmy, powiatowszczyzny, sposoby mówienia Księstwa Oświecimskiego i Zatorskiego Ambrożego Grabowskiego (1849)
Z połowy XIX wieku, z 1849 roku, pochodzi niewielki zbiór słownictwa z południowo-zachodniej Małopolski Ambrożego Grabowskiego Prowincjonalizmy, powiatowszczyzny, sposoby mówienia Księstwa Oświecimskiego i Zatorskiego („Biblioteka Warszawska” 1849, III, s. 174-177. Stanowi ważne wydarzenie ze względu na stosunkowo dokładną geografię uwzględnionych w nim wyrazów i długo był uznawany za pierwszy słowniczek określonego regionu (Karaś 1961: 355). Niezależnie jednak od wcześniejszych zbiorków Baltazara Działasa i bł. Edmunda Bojanowskiego słowniczek Grabowskiego, choć chronologicznie późniejszy, pozostaje do dziś pierwszym drukowanym zbiorem w miarę dokładnie zlokalizowanym.
Zbiorek Ambrożego Grabowskiego zawiera 120 haseł. Wyrazów jest nieco więcej, gdyż w niektórych hasłach omówiono więcej niż jeden, por. np.
plaskoć albo tatarczuch, tatarak, Acorus calamus
zurzyć, podzurzyć, podniecać przeciw komuś, podbechtać.
Jest to słowniczek alfabetyczny zapisany zgodnie z regułami ówczesnej ortografii ogólnej. Otwiera on w zasadzie serię licznych publikowanych w czasopismach i wydawnictwach ciągłych słowniczków gwarowych, już w miarę dokładnie lokalizowanych. Większość haseł ma najprostszą strukturę: wyraz i jego definicja, por. np.
karkoszki, tyczki z gałęzi drzew śpilkowych, do grochu lub grodzenia płotów
łuczek, szczypiorek (Allium schaenoprasum)
pieczarki, suszone owoce
przeskoczka, niewiasta, której się pośliznąć zdarzyło
Niekiedy autor przytacza krótki kontekst lub porównuje ze słownictwem staropolskim, określa bardzo ogólnie jego pochodzenie i nacechowanie stylistyczne, np.
pachać, broić, dokazywać, cuda pachać.
marcha, wyraz obelżywy, koń stary (germanizm)
smażnie, pięknie, nadobnie. Kdz. Grodzicki Żywot św. Jacka r. 1595, pisze: „o których świętobliwości i smażności żywota dobrze mamy rozumieć”.
Władysław Kosiński, Niektóre właściwości mowy pisarzowickiej
Z pobliskiego terenu (z krańców ziemi oświęcimskiej) pochodzi późniejszy o ponad 40 lat od zbiorku Ambrożego Grabowskiego Słownik Władysława Kosińskiego, zamieszczony w jego opracowaniu Niektóre właściwości mowy pisarzowickiej („Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. IV, Kraków 1891, s. 1-34), znajdujący się na s. 19-34. Pisarzowice to wieś położona na południowych krańcach ziemi oświęcimskiej, dziś w gminie Wilamowice, w powiecie bielskim, woj. śląskie.
Słownik liczy 792 hasła, nie zawiera jednak tylko słownictwa odnotowanego w Pisarzowicach, ale też zarejestrowane w różnych okolicach dawnego Księstwa Oświęcimskiego (wsie Bulowice, Brzeszcze, Czaniec, Dańkowice, Głębowice, Janowice, Kęty, Kozy,
Monowice , Polanka Wielka). Wyrazy hasłowe i cytaty autor przytacza w transkrypcji fonetycznej.
Struktura haseł jest dość rozbudowana, gdyż składają się na nią: wyraz hasłowy, definicja (niekiedy szczegółowe obszerne opisy), cytaty (nie zawsze), niekiedy kwalifikator, etymologia przy zapożyczeniach, lokalizacja wyrazu (skrót nazwy wsi), odsyłacze, porównanie z danymi zawartymi w słowniczku Ambrożego Grabowskiego z 1849 roku obejmującego leksykę gwarową ziemi oświęcimskie. Por. hasła:
fazol, mały chłopiec (żartobl.) Pis.
bruśić, ostrzyć na bruśe: povédz ta babuśi – ńek śeérke vybruśi. Głębow.
bromblovać, krzyczeć, hałasić o co bez przerwy, Pis. (zob. żvakać, vyrceć).
Informacje etymologiczne znajdują się na ogół p wyrazie hasłowym, np.
fluktovać i flukterovać (niem. fluchen), przeklinać Pis.
hyki! (czes. hykám, wołam z podziwieniem) tak wołają na dziecko, gdy chce brać jakąś gorącą rzecz. Pis.
Porównania z danymi Grabowskiego bywają nieraz obszerne, dotyczą np. niuansów znaczeniowych, por. np.
karkoska, plur. karkoski są to w ogóle wszelkie suche gałązki i wielkie gałęzie, nie tylko „tyczki z gałęzi drzew szpilkowych do grochu lub grodzenia płotów”, jak mówi A. Grab.
Zdarzają się też inne objaśnienia i porównania z innymi gwarami, np.
fujava, zawierucha śnieżna (podobnie u górali bieskid. i u słow.), Pis.
W jednym haśle autor gromadzi nie tylko warianty fonetyczne, np.
gavořyć albo gávořyć 1) rozmawiać o głupstwach: stare baby gavořą. Pis. 2) pochlebiać np. tak mu gávořyw, ze mu ten před śḿerćom cawy majątek zapisáw; okol. Oświęć.
jangrys obk hangrys, agrest;
lecz także morfologiczne, np.
hav, havok, tutaj;
czy derywaty współrdzenne różniące się formantem (tu sufiksem), np.
xarlák, xarlęga, człowiek chorowity, zwłaszcza jeżeli kaszle.
Leksyka Pogórza uwzględniona też została w opracowaniu Władysława Kosińskiego,
Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic („Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” I 1877, s. 37-56. Zob.
Słowniki gwarowe. Krakowskie.
Literatura cytowana:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
Mieczysław Karaś, 1963, Przegląd i charakterystyka badań językowych w Małopolsce południowej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze”, z. 5, s. 341-354.
Władysław Kupiszewski, 1958, M. Kucała: Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 43-46.
Słowniki:
Ambroży Grabowski, Prowincjonalizmy, powiatowszczyzny, sposoby mówienia Księstwa oświecimskiego i zatorskiego, „Biblioteka Warszawska”, 1849, t. 3, s. 174-177.
Władysław Kosiński, Słownik okolic Czchowa, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. VII, cz. 1 1915, s. 27-74.
Władysław Kosiński, Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” t. I, 1877, s. 37-56.
Władysław Kosiński, Niektóre właściwości mowy pisarzowickiej, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. IV, Kraków 1891, s. 1-34, słowniczek: s. 19-34.
Marian Kucała, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957.
Jan Magiera, Gwara sułkowicka, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, 1912, słownik: s. 338-362.
Karol Mátyás, Słowniczek gwary ludu zamieszkującego wschodnio-południową najbliższą okolicę Nowego Sącza (wsie: Zawada, Nawojówka, Brzeziny, Kunów, Jamnica, Poręba, Bielowice i Dąbrówka Polska), „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, 1891, t. 4, s. 318-335.
Kazimierz Nitsch, Dwie gwary małopolskie (Krzyszkowice, pow. myślenicki Świdówka, pow. bocheński), „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, 1907, t. II, słownik: s. 374-378.
Jan Rozwadowski, Przyczynki do słownika polskiego (z okolicy Rabki), „Prace Filologiczne” XII, 1927, s. 426-427.
