Pogranicze wschodnie młodsze II (Przemyskie)

Pogranicze wschodnie młodsze II (Przemyskie)

Gwary okolic Przemyśla znajdują się na południowo-wschodnim krańcu dialektu małopolskiego. Wchodzą one w skład większego obszaru gwarowego, stanowiącego w ujęciu K. Nitscha południową część obszaru Małopolski wschodniej późniejszej (Nitsch 1960, mapa), a w ujęciu S. Urbańczyka – południową część pogranicza wschodniego młodszego (Urbańczyk 1968, mapa 3). Obszar ten jako osobny wydzielił E. Pawłowski, określając go jako „poddialekt południowo-wschodni” (Pawłowski 1966, 202). Zachodnia granica obszaru przebiega według mapy Nitscha w okolicach Krosna i Rzeszowa; na mapie S. Urbańczyka jest przesunięta jeszcze o ok. 10 km na zachód. Północny zasięg w niniejszym opracowaniu wyznaczono umownie na granicy województwa lubelskiego i podkarpackiego, ze względu na częste ujmowanie Lubelszczyzny jako całości w opracowaniach gwarowych.

Na język tego regionu silny wpływ wywarły gwary ukraińskie, jako że przez wiele stuleci był to teren etnicznie mieszany, być może nawet z przewagą ludności ruskiej, i jeszcze do niedawna znaczna liczba mieszkańców była ukraińskojęzyczna. Obszar górski do czasów II wojny światowej zamieszkiwała przeważnie ludność bojkowska i łemkowska. Dlatego też niektórzy autorzy ujmują tutejsze gwary polskie łącznie z polszczyzną południowokresową (np. Kurzowa 1995, mapa 3; zob. Leksykon, Kresowe odmiany polszczyzny mapa). Po II wojnie światowej w wyniku przesiedleń ludności ukraińskiej i napływu nowych mieszkańców w różnych obszarów Polski skład ludnościowy tych terenów bardzo się zmienił. Wieś Kalników ze znaczną liczbą ludności rdzennej, dawniej w dużej części ukraińskojęzycznej, jest na tym tle wyjątkowa.

Niniejszy opis koncentruje się na mowie ludności ściślejszych okolic Przemyśla. Region ten doczekał się jak dotąd niewielu opracowań, przeważnie o charakterze przyczynkarskim; ich przegląd podaje A. Kwaśnicka (Kwaśnicka 2006). Nie wszystkie cechy gwarowe, poświadczone we wcześniejszych opracowaniach, znalazły takie samo odzwierciedlenie w nagranych tekstach. Jedynie część notowano stosunkowo konsekwentnie, choć zawsze z wyjątkami (zwłaszcza podwyższona wymowa samogłosek nieakcentowanych, w mniejszym stopniu wymowa przedniojęzykowo-zębowego ł oraz miękka wymowa l, a z cech fleksyjnych – końcówka -e w B. l.poj. r.ż. przymiotników oraz formy analityczne czasownika w czasie przeszłym); niektóre wystąpiły rzadko, np. inne niż ogólnopolskie kontynuanty samogłosek pochylonych e a czy obniżona wymowa y. Nie zanotowano końcówki -am w C. l.mn., końcówki -ij lub -yj w M. lpoj. przymiotników rodzaju męskiego ani też śladów zaniku kategorii męskoosobowości.

Litery zamieszczone przy przykładach oznaczają: K – Kalników, O – Ostrów; pozostałe przykłady zaczerpnięto z literatury przedmiotu.

1.1. Wokalizm

1.1.1. Zmiany barwy samogłosek pod wpływem akcentu

Typową cechą całego pogranicza wschodniego młodszego, powstałą pod wpływem ukraińskim, jest silny akcent wyrazowy i związana z nim podwyższona wymowa nieakcentowanych samogłosek e i o w kierunku i/y i u. Mogą one być realizowane jako głoski pośrednie, np. mieⁱszkali = mieszkali K, prze^ykazać = przekazywać K, cepe^ym = cepem O, (na) rze^ymyku = rzemyku O, to^uwary = towary K, lub też z zupełnym ścieśnieniem, np. wszyski = wszystkie K, przyd wybuchym = przed wybuchem K, ściliłu sie = ścieliło się O, z mężym O, u Kalnikowi = o Kalnikowie K, w kuściele = w kościele K, róbiłu = robiło O, sie zrubiłu usobnu = się zrobiło osobno O, żytu = żyto O, na pudwórzu = na podwórzu O. Jak widać, w jednym wyrazie mogą ulec zwężeniu wszystkie samogłoski e i o lub też tylko niektóre. Zanotowano także wiele przykładów bez zwężenia, np. pozostały K, ziemniaki O, z mężem O, na korbe = na korbę O, sie wędziło = się wędziło O, wszystko O, było O. Zwężeniu ulegają również nieakcentowane samogłoski nosowe ę i ą, np. mę^yczyli = męczyli O, ud suⁿsiadki = od sąsiadki O, zwiuⁿzywało sie = związywało się O.

1.1.2. Samogłoska y

Pod wpływem gwar ukraińskich samogłoska y może ulegać obniżeniu, np. był un uwiązany^e ten snop = był on uwiązany ten snop O, pisak taki był zrubiune = pisak taki był zrobiony, beła = była O. Przykładów takich zanotowano jednak mało.

1.1.3. Samogłoski nosowe

Samogłoska ę także w sylabach akcentowanych może ulegać podwyższeniu częściowemu lub całkowitemu do i lub y nosowego, np. piⁿkny = piękny K, wiⁿksze = większe O. Jest to cecha występująca na bardzo dużym obszarze Polski rdzennej. Samogłoska ą rzadziej ulega zwężeniu pod akcentem, np. muⁿka = mąka O.

Pod wpływem ukraińskim samogłoski nosowe również przed spółgłoskami szczelinowymi mogą ulec rozłożeniu do en, on, np. monż, wonsy, (Kwaśnicka 2006, 91), a także – przy starannej wymowie – na końcu wyrazu, np. wolisz fajken czy kawen = wolisz fajkę czy kawę K.

Samogłoska ą na końcu wyrazu jest często wymawiana jako om lub o, np. którom = którą K, spominajom = wspominają K, ze swojo^m rodzino^um = ze swoją rodziną K, som = są K, przywożo^um = przywożą K, chodzo = chodzą O. Ten drugi typ wymowy jest charakterystyczny dla dużych obszarów wschodniej Polski. Odnosowione -ą > -o może ulec w sylabie nieakcentowanej podwyższeniu do u, np. pud kuchniu = pod kuchnią O, za tu słomu = za tą słomą O. Zdarza się także rozłożenie innego typu, np. soł = są O. Bardzo rzadko, pod wpływem ogólnopolskim, występuje wymowa synchroniczna, np. taką plandekom = taką plandeką K. Samogłoska ę na końcu wyrazu traci nosowość, jak w polszczyźnie ogólnej i bardzo wielu gwarach, np. sie K, O, żone =żonęK, troche = trochę K, wode = wodę O, sukienke^y= sukienkę O, na korbe = na korbę O(zob. Leksykon, Zanik nosowości. Zanotowano także realizację -em, zapewne w wyniku dużej staranności językowej: proszem paniom = proszę panią (zwrot do rozmówczyni) K.

1.1.4. Wtórna nosowość

Zanotowano jeden (zlekykalizowany) przykład wtórnej nosowości: kómyndiancia = komedianci, tu: kolędnicy O.

1.1.5. Dawne samogłoski pochylone

Dawne o długie jest kontynuowane jako u, np. wschód K, późnij = później O.

Dawne e długie bywa podwyższone do e^y lub eⁱ bądź aż do y lub i; analogiczny rozwój objął dawne połączenia ir yr, mamy więc np.: mlyku = mleko O, tyż = też O, sie ugrzywa = się ogrzewa O, sie udliwa = się odlewa O, pieⁱrsze = pierwsze K,sieⁱrpem = sierpem O, jak na większości obszaru małopolskiego oraz w wielu innych gwarach Polski rdzennej. Częściej notowano jednak wyrazy z realizacją ogólnopolską, np. biedny K, bieda O, chleb O, mleko O, pierszym = pierwszym K, ser O.

Dawne a długie jest tu wymawiane jak a. Dopiero na zachód od Sanoka może być wymawiane jako o, np. tako malutko, godom = taka malutka, gadam (Węgier, Oronowicz 1992: 78) lub też jako dźwięk pośredni między a i o, np. da^owni = dawniej (Tokarz 1992, 166). Zanotowano jednak przykłady takiej wymowy (mom = mam O, wyglądoł = wyglądał K).

1.1.6. Rezultaty przegłosu *e > o, *ě > a

W przypadku rezultatów przegłosu e > o i *ě > a z reguły nie ma odstępstw od wymowy ogólnopolskiej, mówi się więc np. niosę, biorę, miotła, gwiazda, wiadro.

1.1.7. Wpływ spółgłosek półotwartych na barwę samogłosek

Samogłoski e o przed spółgłoskami nosowymi (także te pochodzące z rozłożenia nosówek) ulegają niekiedy podwyższeniu, np. Bużegu Naródzynia = Bożego Narodzenia O, du świncynia = do święcenia O, pu kólyndzie = po kolędzie O, pińć = pięć O, un = on O, słume = słomę O, zrubiune = zrobiony (!) O (por. Leksykon, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi). Występują także formy bez podwyższenia, np. wtenczas O, ten O, pużyczone = pożyczoną O, na druge strone = na drugą stronę O, w domu O, słoma O; tylko takie formy wystąpiły w Kalnikowie.

U informatorki z Ostrowa często występuje przejście e w y lub i przed spółgłoską ł w wygłosie, np. buł= byłK,O, przychodziuł= przychodził O, robiuł= robił O, djabuł = diabeł O. Zjawisko to występuje na różnych obszarach Polski (zob. Leksykon, Przejście wygłosowego lub śródgłosowego -ił, -ył > -uł). Zanotowano także formę był O. U informatora z Kalnikowa notowano niemal wyłącznie -ił, -ył, np. urodził sie = urodził się K.

1.1.8. Głoski protetyczne

Na obszarze tym występuje typowa dla Małopolski labializacja nagłosowych i śródgłosowych samogłosek u- i o-, np. ^łod nas = od nas O, k^łosu = kosą O, ^łusypka = osypka (karma dla zwierząt) O. Pojawiały się też przykłady bez labializacji, np. z ojcem O (u informatora z Kalnikowa jako wyłączne).

Zanotowano także przykład z protezą h-: hale = ale K.

1.1.9. Wymowa grup -aj, -ej

Grupa wygłosowa -aj nie ulega zmianom: dzisiaj K, tutaj K, O.

Grupa wygłosowa -ej (często w wyniku podwyższenia nieakcentowanego e realizowana jako -ij/-yj) czasem ulega redukcji do -i/-y, np. pracy (…) taki zaróbkowy = pracy takiej zarobkowej K. Częściej notowano brak redukcji: dworskiej K, do takiej większej K, drugieⁱj wojny światowyj K, później O.

1.2.1. Fonetyka międzywyrazowa

Fonetyka międzywyrazowa jest tu udźwięczniająca, np. możeż mi pomóc = możesz mi pomóc K, więdz licz = więc licz K, już nie ma K, jezd na przykład = jest na przykład K, paładz jeszcze = pałac jeszcze K, tag jag już = tak jak już K, to sie tag rubiło = to się tak robiło O, jakaź mlieczna = jakaś mleczna O, wtenczaz jeszcze = wtenczas jeszcze O.

1.2.1. Spółgłoski wargowe

Pod wpływem ukraińskiego podłoża głoski w i f często wymawiane są na tym obszarze dwuwargowo, cechę tę notowano jednak wyjątkowo: druga wojna K. Często zachowała się też dźwięczność w po spółgłosce bezdźwięcznej, np. w kwietniu kwitną kwiaty K, swego K, msza święta K, świnke = świnkę O, notowano jednak również ubezdźwięcznienie, np. swojego K, swoim O.

Na omawianym terenie zdarza się asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. pjec = piec K, w p^jecu = w piecu O, b^jeda = bieda O, m^jeli = mieli O, mniasto = miasto (Oronowicz 2990, 209). Częściej notowano wymowę synchroniczna, np. białej K, piątym K, piekło K, bieda O, miałO.

1.2.1. Spółgłoski ł i l

Zachowana jest tu pod wpływem gwar ukraińskich przedniojęzykowo-zębowa wymowa głoski ł, np. na łańcuchu O, zostały K, zwijało (się) O, wyczyściły O, sie wlewało = się wlewało O, płacić K, właśnie K, dłuższe O, kościół K, był O, miał O, z kołkim = z kołkiem O, występuje jednak również typowe dla pozostałych obszarów Polski u niezgłoskotwórcze, np. mówiłem K, koło K, było K, O, mała O, miał K, kościół K, kosiuł = kosił O, właśnie K, młócili O.

Notuje się na tych terenach również miękką wymowę l, również zachowaną pod wpływem ukraińskim, np. nalieżał = należał K, sklieⁱpowy = sklepowy K, tyl’ko = tylko K, sól’ = sól K, du L’wowa = do Lwowa K, Wiel’kanuc = Wielkanoc O, sal’cesun = salceson O, król’ = król O, kliuski = kluski O, mlieczna = mleczna O, w (…) kóliorze = w kolorze O, polia = pola O. Często notowano jednak również l twarde, zgodnie z normą ogólnopolską, np. przynależny K, Lwów K, sklep K, w Kalnikowie K, z Przemyśla O, maślanka O, strucla O, chleba O, sie wlewało O, splowy = plewa O, węgiel O, tylko O; zanotowano nawet jeden przykład połączenia ly: pu kulyndzie = po kolędzie O.

1.2.2. Mazurzenie

W gwarach pogranicza wschodniego nie występuje mazurzenie, np. szyć, cztery, żona, dżdżysty.

1.2.1. Spółgłoski tylnojęzykowe

Dla gwar pogranicza wschodniego typowa jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi, chiba, chitry, która jednak w tekstach nie wystąpiła.

Pod wpływem ukraińskim gwary te odróżniają w niektórych wyrazach dźwięczne h od bezdźwięcznego ch, np. handel’ = handel K, hurtowni K, hałojka = rodzaj pisanki O. Nie dotyczy to jednak np. wyrazu historia K, który jest wymawiany z ch bezdźwięcznym.

1.2.2. Zmiany w grupach spółgłoskowych

Na tym obszarze zdarza się stwardnienie głoski ń przed c i cz, np. łancuch, konczyć, także uważane za rezultat wpływu ukraińskiego. Notowano jednak wymowę zgodną z ogólnopolską, np. dziewieⁱńcet K, na łańcuchu O.

Spółgłoska n przed k na granicy morfemów jest zastępowana przez ŋ tylnojęzykowo-zębowe, np. kucheŋ’ki = kuchenki K, pisaŋke = pisankę O, kaszaŋka = kaszanka O. co jest typowe dla prawie całej Małopolski i Wielkopolski, także dla mowy ludzi wykształconych (zob. Leksykon, Grupy spółgłoskowe w dialektach). Zanotowano jednak również przykłady z n przedniojęzykowo-zębyowym, np. sukienke^y= sukienkę O.

Występuje tu również małopolsko-wielkopolskie uproszczenie grup trz, drz, np. wyczymał, czask = wytrzymał, trzask (zob. Leksykon, Grupy spółgłoskowe strz, zdrz, trz, drz). W tekstach wystąpiły zarówno formy z uproszczeniem, np. czeba = trzeba K, jak i – częściej – bez uproszczenia, np. drzwi K, trzeba K, si trzymało = się trzymało O.

Notowano również inne uproszczenia grup spółgłoskowych, np. zmar = zmarł K, barsz = barszcz O.

Grupa głosek kk ulega uproszczeniu, np. mięki, leki (zob. Leksykon, Grupy spółgłoskowe w dialektach) lub rozpodobnieniu, np. miętki, letki = miękki, lekki (Wiśniewska 1971, 619), wyrazy takie jednak nie pojawiły się w tekstach.

Również w wyniku rozpodobnienia spółgłoska k w grupie kt bywa zastępowana przez ch, np. w wyrazach chtoś = ktoś, chtóry = który. Zanotowano jedynie przykład zachrystia = zakrystia K, który jednak mógł powstać również w wyniku skojarzenia z wyrazem Chrystus.

2. Fleksja

2.2. Rzeczownik

2.3. Przymiotnik, zaimek przymiotny oraz liczebnik porządkowy

2.4. Liczebnik

2.5. Czasownik

3. Słowotwórstwo

4. Składnia

5. Słownictwo

6. Cytowana literatura:

Wersja podstawowa