Gwara lasowska to gwara ludności zamieszkującej dawne tereny Puszczy Sandomierskiej w widłach Wisły i Sanu (obszary między Małopolską a Mazowszem). Jak podaje S. Matusiak, mieszkańcy okolicznych wsi twierdzili, że ludność zamieszkująca tereny okolic Tarnobrzega "gwarzon po lasosku" (Matusiak 1880). Ze względu na swój przejściowy charakter gwara lasowska uznawana jest w opracowaniach (Stieber, 1938, Wójtowicz, 1966, 19) za gwarę mieszaną, która zawiera zarówno cechy mazowieckie (zob. dialekt mazowiecki), jak i małopolskie (zob. dialekt małopolski). Według Franciszka Kotuli kultura lasowiacka objęła swym zasięgiem dość rzległy teren. Janina Wójtowicz analizując gwarę Lasowiaków badaniem objęła obszar między Wisłą, Wisłoką, Sanem a Wisłokiem. Teren ten autorka podzieliła na cztery główne zespoły gwarowe: I. obszar wschodni, obejmujący tereny między Sanem a Wisłokiem (jego wschodnia granica przebiega od Leżajska po Rzeszów, na zachodzie kończy się na dawnej granicy województwa sandomierskiego, lecz granica ta nie jest wyraźna). Jego cechy gwarowe to: brak mazurzenia (we wschodniej jego części), przejście o długiego w ó, występowanie ł, występowanie l' w grupie l'i, a także półpalatalnego l' w połączeniu z innymi samogłoskami. Do drobniejszych cech należą: uźryć, ponczoXy, łancuX, dżżyń (rdzeń). Warto jednak zaznaczyć, że zachodnia część obszaru wschodniego (pod wpływem osadników, którzy dotarli na te tereny w XVI wieku) mazurzy. II. obszar środkowy Puszczy Sandomierskiej, obejmujący tereny przyległe do Sanu. Cechy charakterystyczne dla tego terenu to: rozszerzona barwa nosówki przedniej, wokaliczna nosowość samogłosek nosowych, przejście grupy eN w aN, występowanie twardego k przed końcówką N lp. (bokam, rogam), brak zmiany barwy samogłoski u występującej przed N, występowanie ścieśnionego e w końcówce -ego, występowanie daej w miejsce daj (w innych wsiach dej), zachowywanie spółgłoski r w wyrazie marszczyć, zmarszczki. III. obszar północny, w widłach Wisły i Sanu (wewnętrznie zróżnicowany, wyraźny pa przejściowy między gwarami sandomierskimi a gwarami środka). Na ten zespół składają się mniejsze ugrupowania gwarowe (cechami różnie realizowanymi są: wymowa nosówek, wymowa ł, wymowa twardego l przed i oraz innymi samogloskami, metateza w grupie źr) : 1. wsie nadsańskie (między Sanem a rzeką Łęg), z cechami zbliżonymi do części środkowej, ale też posiadające cechy , które przenikają z dialektów zza Sanu, 2. wsie nadwiślańskie (między Wisłą a Łęgiem), z cechami gwar sandomierskich (np. brak nosówek), 3. wsie z okolic Grębowa (przyjmujące część cech pierwszej i drugiej grupy). IV. obszar zachodni, umiejscowiony nad Wisłoką. Cechy charakterystyczne dla gwary z tego obszaru to: zachowanie w bezdźwięcznej postaci przedrostka sъ-, występowanie chr- (chrosta), występowanie ou (osiou), brak nosowości przy ę. Z badań S. Matusiaka (1880) i S. Bąka (1926, 1962) wynika, że podstawowe cechy gwary lasowiackiej należy uznać: - mazurzenie: cepcowe
, karcma
, cy kosula
, becke
, drozdzowe
, hucało
, cary jesce
, pierozek
= czepcowe, karczma, czy koszula, beczkę, drożdżowe, huczało, każdy, czary jeszcze, pierożek. WYJĄTKI: wyrazy nowe, których nie było niegdyś w gwarze, wspólne gwarze i polszczyźnie literackiej, np.: szkoły
, starożytne
. fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca (obecna nie na całym obszarze gwary lasowskiej, wedlug S. Bąka charakteystczna tylko dla części północnej): w razie piorunóf jak bijo
, albo łobros nawet Matki Boski
, bes mankietów
, ros na tydziej
= w razie piorunów jak biją, obraz nawet Matki Boskiej, bez mankietów, az na tydzień. fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (występuje na południu obszaru zajmowanego przez gwarę lasowską): kałamadż atrament
, przyniózem
= kałamarz atrament, przyniosłem.
całkowity zanik rezonansu nosowego: piekne
, na siódmo
= piękne, na siódmą. rozłożona wymowa samogłosek nosowych przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi: miondlyca
, wyciongo
= miądlica, wyciąga. przejście o nosowego > oł: takoł
, sołsiadka
= taką, sąsiadka. przejście ę> an > czasem a: kolandy
, chrzoknana
, piaknie
, ra(n)k'amy
= kolędy, chrząknęła, pięknie, rękami. przejście ę> y( m), i( m): świ(n)ty Jagaty
, klykać
= święty, klękać. przejście ę > en > ej: tejcowała
, piejć jojek
= tańcowała, pięć jajek. przejście o nosowego > un > u: wysprzuntać
, gorunc
, gałuski
= wysprzątać, gorąc, gałązki, przejście ę > en (w czasownikach): zacerpnena
, łobcieny
= zaczerpnęła, obcięły.
- przejście ń > j (zob. uszczelinowienie i denazalizacja): błogosławiejstwo
, zakojczyło sie
, łogiej
, pomarajcowe
= błogosławieństwo, zakończyło się, ogień, pomarańczowe. - przejście aN > eN i zjawiska pochodne: grosika nie miałem, ale co miałem zrobić
, ugotoweno
, chodziłem
= grosika nie miałam, ale co miałam zrobić, ugotowana, chodziłam. - przejście dawnego długiego o w dźwięk pośredni labializujący ło: kłot, głora (zjawiska nie poświadczono w zebranym materiale). - wymowa zębowego ł: błogosławiejstwo
, najsławniejsze
, młodej
, ogrongło
= błogosławieństwo, najsławniejsze, młodej, okrągła. - labializacja samogłosek o, u: łot łognia
, łobić
, łodgarnon
, łosiem
= od ognia, obić, odgarnął, osiem. - występowanie twardej spółgłoski l w grupie li, (według S. Matusiaka występuje również półpalatalna wymowa l przed wszystkimi innymi samogłoskami): twarde l: ogłuchly
, uczyly
, tablyca
= ogłuchli, uczyli, tablica, półpalatalna wymowa (u Pani Marii Turczyn): wesel'e
, korowol'e
= wesele, korowole.
- występowanie w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich - om oraz występowanie w narzęniku liczby mnogiej końcówki - my: sło sie hurmom
, z zonom
, z temy babamy
, gorcek z sadzamy
, rak'amy
, = szło się z hurmą (grupą), z żoną, z babami, garnczek z sadzami, rankami. samogłoska pochylona o > często u: du dumu
, hunorno
= do domu, honorna, samogłoska pochylona a> o: hunorno
, obserwowoł
, zmazoł
= honorna, obserwował, zmazał, samogłoska pochylona e > i/y: chlyb
, syr
, pirsigo
, z korzynia
= chleb, ser, pierwszego, z korzenia.
- metateza w grupie źr w wyrazie ujrzeć i pokrewnych, np.: urzić, porzić (zjawisko nie odnotowane w materiale). Ponadto w materiale odnotowano ciekawe cechy: - fleksyjne: końcówka - va w 1. os. lm. (w niektórych przypadkach jeszcze w znaczeniu liczby podwójnej): gotujewa
, śliśwa i u/obwiązaliśwa
= gotujemy, szliśmy i obwiązywaliśmy. występowanie form pluralis maiestaticus: tata miel'y pszczoły
, miodu zostawili
, takie podpłomyki mama upiekly
= tata miał pszczoły, miodu zostawił, takie podpłomyki mama upiekła. brak zróżnicowania form czasownikowych na rodzaj mos. i n.mos.: zamowiały
, juz zacynały
, chłopoki dokucały
= zamawiali, już zaczynali, chłopcy dokuczali. dawne końcówki liczebników 5-10: pięci, sześci
, miała pięci synów
= pięciu, sześciu, miała pięciu synów. archaiczna postać Msc. lp. r.n. rzeczownika jeziorko: na tem jeziorce
= na tym jeziorku. brak związku rządu w złożeniach liczebnika z rzeczownikami typu pięć: siedym kilometry
, dziewieńć flachy
= siedem kilometrów, dziewięć flach. odmienna końcówka w D. lm. rzeczownika flaszka: u/osiem flaszków
= osiem flaszek. odmienna końcówka w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników, np.: nauczycielów
= nauczycieli.
2.słowotwórcze: - przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tamok, hawok, dzisiok, cosik, którysik jakisik = tam, tutaj, dziś, coś, któryś, jakiś.- rzeczowniki: bimberek, chłopaszek, chłopoczek, drewienko, majontecek, misecusia, wionecek, kawałeczuś = alkohol, chłopiec, drewno, mająteczek (mały majątek), miseczka, wianeczek, kawałeczek.
- przymiotniki: bielusieńkie, cieniuśki = bardzo białe, cieniutki.
- przysłówki: bardzeńko, ciepleńko, dawnieńko, cienieńko, delikatnieńko = bardzo, cieplutko, bardzo dawno, cieniutko, bardzo delikatnie.
-czasownikom ogólnopolskim z przyrostkiem –ywać odpowiadają najczęściej formy z –ować, np. prześcigować się = prześcigiwać się. -leksykalne Wiele wyrazów zachowanych w gwarze lasowskiej kontynuuje słownictwo staropolskie i jest wspólne dla wielu gwar małopolskich. Większość z nich dotyczy realiów danwego życia i odnosi się do życia domowego, sprzętów i narzędzi, którymi posługiwano się w domu i w pracy na roli, dawnych strojów i obyczajów. Niektóre słowa zachowały się do dzisiaj w mowie ludności żyjącej na tym terenie (por. słownik). |