Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

 

NEOLOGIZM W KASZUBSZCZYŹNIE (kasz. neòlogizna) to element jęz. nowy, niespotykany wcześniej w języku, w zakresie: a) fonetyki, np. barń ‘broń’ (Heyke) i òbarna ‘obrona’ (Trepczyk) z grupą TarT; zwiarti ‘zawzięty’ (Trepczyk), por. pol. zwarty i rozwój sonantu *ŕ; szołm ‘hełm’(Majkowski), por. stp. szłom i kasz. kontaminację sonantów *l i *l’; b) fleksji: redac (Heyke) (≤ redowac) wg kùp(i)ac; c) słowotw., np. samòùczba ‘nauka własna’, znëkba ‘spęd’ (Trepczyk); d) fraz., np. kalki z pol. w mòklëznie skarni (= pol. w pocie czoła); zgrôw rozgrzeszi spòsób (= pol. cel uświęca środki). Najczęściej mówi się o neol. słownikowych, np. w Sychta SGK: ksãżëcznik ‘lunonauta’ (Kępa Swarzewska); lodzëc ‘o lodówce: obniżać temperaturę’; madola ‘w języku dzieci: pomidor’ (Szemud); mërgaska ‘biegaczka’; òbsecznik ‘kosiarz koszący zboże z brzegu pola...’ (pn.); ówsnopãdny ‘żart. o pojeździe konnym’ (Puckie); pòmùchlôk ‘patroszący ryby’ (Przymorze); pòpch ‘zapęd’ (Puckie); szëdrińc ‘nowoczesny taniec’ (Puckie); ùszacher ‘utarg’ (pn.); wëlegnica ‘wylęgarnia’; z okresu I wojny światowej tratot ‘samolot’ (Kępa Żarnowiecka). Mają one swoją geogr. Częściowo Sychta zarejestrował tzw. literackie, np. radelión ‘aparat radiowy’ (facecjonista Paweł Miotk). Oto inne ich przykłady dość rozpowsz.: òdroda ‘odrodzenie’, roda ‘przyroda’, stalata ‘wieki’, widzałi ‘okazały’, wseblôs ‘introspekcja’, wseczëcé ‘doznania wewnętrzne’. Gdy chodzi o kaszubszczyznę lit., to brak ich w zasadzie u Ceynowy i Derdowskiego, nieco pojawia się u młodokaszubów, zwł. Heykego i w Remusie Majkowskiego. Szczególnie jednak tworzyli je zrzeszeńcy, np. Labuda i Trepczyk (np. kùmkôrz ‘rzeźbiarz’ od kùmac ‘rzeźbić’, pierwotnie ‘żłobić’, gdy żłobiôrz od żłobic u Sychty), co spotykało się z krytyką, np. J. Karnowskiego: „Nowotwory językowe (w słownictwie) Labudy mogą człowieka nieraz doprowadzić do rozpaczy. Dawniejsi Czesi w porównaniu do niego to karły.” (C. Obracht-Prondzyński, Jan Karnowski (1886-1939), Gd. 1999, s. 261). Obfituje w nie zwł. jego Słowôrz kaszëbskò-pòlsczi (1982), np. banowiszcze ‘stacja kolejowa’, bezdejny ‘bezmyślny’, bieżan ‘biegun’, runita ‘pisarz’ : runic ‘pisać’ od runa ‘litera’ (ostatnie też u Ceynowy). Nie sygnalizuje ich J. Trepczyk. H. Popowska-Taborska porównuje w tym względzie ok. 580 neol. w niewielkim słowniku A. Labudy z kilkudziesięcioma w ogromnym Słowniku B. Sychty z wyłącznie autentycznym słownictwem. Neologizmy tworzy się po to, aby nazwać nowe rzeczy i pojęcia. Kaszubszczyzna lit. potrzebuje ich więcej, gdyż kasz. leksyka gw., nakierowana na realia wiejskie, w pewnych zakresach zupełnie ich nie wytworzyła (np. abstrakta, nauka, sacrum), ponadto często chodzi o obronę tożsamości samego języka, a zatem przed wpływami obcymi, zwł. pol., np. widzałô gôdka obok przimòwa – pol. oracja; bezsystemnota – pol. niesystematyczność. W Lorentza ® Pomoranisches Wörterbuch nierzadko opatrywane są kwalifikatorami: künstlich ‘sztuczne’ lub Neubildung ‘nowotwór’, np. rozpart, rób ‘Tat’, zdar, wiada. Szeroko rozumiany neol. to też neosemantyzmy i zapożyczenia.