Kultura ludowa - strój

 

Zapamiętany przez informatorów (żyjących w międzywojniu i tuż po II wojnie światowej), zachowany na rycinach i fotografiach ubiór kujawski był dostatni. Za szczytowy czas jego rozwoju przyjmuje się lata 1870-1914, kiedy Kujawiacy po uwłaszczeniu zdążyli się już wzbogacić, a ci żyjący w zaborze pruskim dodatkowo skorzystali na wojnach pruskich, dostarczając pszenicę. Proces zaniku tradycyjnego stroju kujawskiego był bardzo szybki, wiąże się on z rozwojem przemysłu odzieżowego w XIX i XX wieku, modą na ubrania „z miasta”, przemianami cywilizacyjno-społecznym (np. migracje zarobkowe do Ameryki i Prus pod koniec XIX wieku) i dwiema wojnami światowymi. Do czasów po II wojnie światowej nie zachował się żaden oryginalny komplet ani męski, ani żeński, a tylko ich pojedyncze elementy. Wynika to z przywiązania dawnych mieszkańców Kujaw do swoich pięknych i bogatych strojów, w których chcieli być pochowani.

Najwcześniejsze informacje o stroju kujawskim pochodzą z lat dwudzistych XIX wieku, są one jednak mało szczegółowe i dotyczą tylko odświętnych ubrań najzamożniejszych Kujawiaków. Na podstawie relacji Ł. Gołębiowskiego, L. Zienkowicza, O. Kolberga i M. Boruckiego (dokładna bibliografia w Mikułowska 1953: 7 i Szkulmowska: 61-65) etnografom udało się odtworzyć strój kujawski – jego części, kolorystykę, krój i uchwycić zmiany, jakie zaszły w ciągu XIX stulecia. Na początku tego okresu musiały na wsi kujawskiej dominować samodziały, które po uwłaszczeniu – w obu częściach Kujaw w innym czasie – i wskutek rodzimego rozwoju przemysłu włókienniczego, ustąpiły miejsca tkaninom fabrycznym. Sukiennicy, kapelusznicy czy farbiarze pracujący w małych miasteczkach na potrzeby lokalnego rynku nie wytrzymali konkurencji z tanimi drukowanymi w fabrykach materiałami, zanikli w tym okresie wędrowni krawcy, którzy szyli ręcznie po wsiach.

W kujawskim stroju przeważały kolory granatowy i ciemnoniebieski (modry), dużo części odzieży szyto z grubego sukna. Bogatsi mężczyźni nosili na głowach czarne filcowe kapelusze (właściwie były to cylindry) wyrabiane w miasteczkach regionu, biedniejsi i kawalerowie rogatywki obszyte u dołu szarym lub czarnym barankiem. W XIX wieku mężczyźni białe koszule wiązali pod szyją jedwabnymi chustkami, na koszule zakładali czerwone sukienne jaki[1] z długim rękawem, a na to granatowy sukienny kaftanek (katanka) bez rękawów, który przepasywano kilkakrotnie długim (ok. 3,5 m) wełnianym, bawełnianym lub jedwabnym pasem. Najbardziej ceniono pasy wyplatane – wytwórnie takich pasów były np. w Kowalu (Mikułowska 1953: 43). Nie zachował się żaden taki pas do czasów prowadzenia badań etnograficznych. Dawniej mężczyźni nie wychodzili z domu bez kaftanka, w czasach po II wojnie światowej tylko starsi pracowali tak w polu. Na ten strój nakładali fałdowaną sukmanę, a od święta jeszcze czamarę. Spodnie mężczyźni nosili sukienne lub kamlotowe, wykładane na buty (Lange 2001: 16). Nie wiadomo nawet dokładnie, czy zachowała się choć jedna para oryginalnych spodni kujawskich (według Piskorz-Branekovej nie 2006: 60) – Halina Mikułowska podała, że w czasie swoich badań znalazła takie spodnie w Mąkoszynie (1953: 7).

 

. Podobno jeszcze w II połowie XIX wieku pierwsze spodnie kawaler dostawał w okresie przedślubnym, wcześniej chodził w długiej koszuli przepasanej pasem (Mikułowska 1953: 9). Dawniej Kujawiacy udający się w podróż zakładali kiereję z kapiszonem (kapturem), zastąpioną w II połowie XIX wieku przez czamary (szamarki) i płaszcze. Kiereję uważano za typową część stroju kujawskiego, gdyż była charakterystyczna tylko dla tego regionu i nadawała Kujawiakom wyjątkowego dostojeństwa. Zimą na głowę mężczyźni zakładali tzw. futrzane wykrawanki, a potem spiczaste futrzane czapki, szyję owijali tym samym pasem, którym się przepasywali.

Mężczyźni nosili skórzane obuwie, od przełomu XIX i XX wieku iskrzoki, wysokie buty z cholewami układającymi się powyżej kostki w tzw. harmonijkę. Dzięki obcasom podbitym podkówkami, skrzyły się one w tańcu. Do XX wieku na Kujawach nie znano skarpet – nogi owijano onucami, a zimą wkładano dodatkowo do butów wiecheć słomy. Każdy mężczyzna na Kujawach chodził z laską, czasami własnej roboty.

Męski strój roboczy składał się w XIX wieku ze słomianego kapelusza lub rogatywki (w zależności od pory roku), lnianej białej lub modrej koszuli, granatowego lub błękitnego kaftanka z płótna bądź sukna z krótkimi rękawami i jaki. Do tego latem noszono płócienne, a zimą skórzane spodnie. W czasie chłodów zakładano flanelowe jaki i kożuch, często obszywany z wierzchu materiałem. O ubogim stroju Kujawiaków pisał m.in. J. Kasprowicz (Domański 1963: 42-43).

Ilustracje z XIX wieku ukazujące mieszkańców Kujaw pozwalają wnioskować, że zmienił się też w tym czasie sposób noszenia włosów – dotyczy to w wypadku mężczyzn również brody i wąsów. W I połowie XIX wieku noszono włosy długie, spadające na ramiona, w II połowie wieku obcinano je na wysokości ucha „na donicę”, wcześniejsze rysunki ukazują Kujawiaków ze zwisającymi, długimi wąsami, późniejsze – z wąsami podstrzyżonymi. Pod koniec XIX wieku upowszechniła się moda golenia całego zarostu.

Dziewczęta od święta zakładały lnianą koszulę, półkoszulek z kryzikiem (kołnierzykiem), lnianą sznurówkę, która zgrabnie podkreślała sylwetkę, dwie lub trzy spódnice (w zależności od pory roku i zamożności), sukienny kabacik oraz fartuch – jedwabny lub batystowy (zob. wiersz Sabiny Stasiakowej ze Śmiłowic Jak się dawniej Kujawianki ubierały 1963: 92-93). Gdy dziewczęta szły na tańce, wkładały na głowy wieńce lub włosy przystrajały kwiatami, chociaż jeszcze Kolberg podaje, że panny wiązały na głowie chustkę na kształt turbanu, tak, żeby było widać spod niego włosy nad czołem. Dziewczyny obowiązkowo trzymały w ręku dużą białą batystową chustkę, córki zamożniejszych gospodarzy mogły wkładać korale. Na nogi zakładały wełniane pończochy i pantofle.

Głowy kobiet ozdabiały jedwabne chustki – różnokolorowe, dawniej koloru szyi kaczora (kaczorówki), potem zielone, niebieskie, szafirowe lub fioletowe[2], które opasywały haftowane tiulowe, batystowe lub płócienne – ale zawsze białe – czepki (kopki). Tył czepka zdobił kaczorek, czyli spadająca na kark ozdobna falbanka z przymarszczonego tiulu lub bawełnianej koronki. Włosy mężatek musiały być w całości skryte pod kopką, zwracano szczególną uwagę, by nawet kosmyk włosów nie ukazał się na czole. Zwyczaj ten utrzymywał się jeszcze powszechnie w latach trzzydziestych XX wieku – prawdopodobnie z tego powodu zachowało się tak dużo czepków.

W XIX wieku panny na Kujawach zwykle nosiły długie włosy splecione w warkocze (nie w jeden) i upięte na głowie w koszyczek. Obcinano je przy oczepinach. Tylko kobiety i panny spod Brześcia Kujawskiego i Osięcin miały włosy obcięte równo nad karkiem. Wszystkim mężatkom na Kujawach obcinano włosy poniżej ucha, zaniechano tego jednak pod koniec XIX wieku i kobiety upinały od tego czasu włosy tak samo, jak panny.

Koszule kobiece były długie, przy szyi wykończone kołnierzykiem, nie miały żadnych ozdób. Górna część koszuli była uszyta z cienkiego, wybielonego, dobrego gatunku płótna, dolna, niewidoczna spod spódnic, była uszyta z grubego, gorszego gatunku.

Kobiety i panny zwykle zakładały przynajmnie trzy spódnice. Spódnice mężatek były dłuższe i ciemniejsze niż u dziewcząt – wierzchnia zwykle niebieska lub granatowa z jedwabiu lub wełny, najdłuższa i najszersza spośród wszystkich spódnic, spodnia, najbliższa ciału bywała czerwona – zwykle uszyta z wełny, flaneli lub barchanu. Jej dolny brzeg zdobił czarny haft (ząbki, listki) lub kilka rzędów czarnej aksamitki. Na nią nakładano spódnicę białą, płócienną, również haftowaną u dołu, lecz białą nicią. Dziewczęta miewały niebieskie, różowe, żółte spódnice – zwykle jednokolorowe, chociaż zdarzały się też w kwiaty. Na spódnice panny i mężatki nakładały najczęściej kolorowy fartuchzadamaszku lub atłasu ozdobiony białym haftem. W połowie XIX wieku kobiety nosiły jeszcze czerwone lub modre zapaski jako fartuch, a w niepogodę zarzucały je na głowę (Mikułowska 1953: 9).

Kabaty kobiet także były dłuższe, miały liczne fałdy, zakładano je na koszulę lub na mocno dopasowaną w talii sznurówkę. Kabaty były granatowe lub ciemnozielone podszyte czerwoną lub zieloną tkaniną. Przody miały proste, poły w dolnej części nie schodziły się i odsłaniały zapaskę, plecy zaś były mocno sfałdowane. Kaftany nie miały kołnierza, tylko przyszytą z tyłu, opadającą na plecy pelerynkę. Zimą nakładano kabaty sięgające za kolano lub do kostek, pelerynka zwykle była podszyta barankiem (tzw. węgierka), czasami nakładano watowaną szubę (Mikułowska 1953: 30). Mężatki nosiły pończochy wiązane pod kolanami na tasiemki, latem bawełniane zimą wełniane, swojej roboty. Pończochy bawełniane do noszenia na co dzień były kolorowe, białe od święta, a wełniane zwykle białe, granatowe lub w pasy.

Wychodząc z domu kobiety na jedną rękę zarzucały wełnianą, wzorzystą chustę zwaną turecką (sprowadzane lub przemycane z Prus), w drugiej trzymały chustkę do nosa. Mężatki nosiły po kilka sznurów (biczy) prawdziwych korali i tombakowe, cynowe lub srebrne pierścionki, które również świadczyły o dostatku (por. Lange 2001: 16-17). Rzadziej Kujawianki zakładały bursztyny, najzamożniejsze gospodynie nosiły prawdziwe turkusy i grananty, niektóre kobiety do korali przypinały medaliki i krzyżyki.

Dawniej na Kujawach zmarłego ubierano w koszulę wiązaną sznurkami, w spodnie i zgło, czyli długą do kostek koszulę pośmiertną z białego płótna. Zgło przepasywano czarną wstęgą lub tasiemką u szyi, rękawów i w pasie. Starszym mężczyznom nakładano na głowę czapkę, młodym nie zakładano niczego. Na nogi wkładano pończochy lub płócienne skarpetki (Mikułowska 1953: 19).

Współcześnie ludowy strój kujawski jest odtwarzany na potrzeby muzeów etnograficznych, zespołów pieśni i tańca , a także na większe uroczystości kościelnne (np. procesje, dożynki) i świeckie w regionie.

---