|
Frykatywne rż (ř) (łac. fricatus ‘trący’), czyli uszczelinowione, to taka spółgłoska szczelinowa, która zachowała charakter głoski wibracyjnej – drganie końca języka. Frykatywne r to kontynuant prasłowiańskiej półotwartej spółgłoski miękkiej r’, który uległ uszczelinowieniu przy zachowaniu wibracyjności (drgania końca języka); dokonała się zatem zmiana: spółgłoska drżąca zwarta r’ → spółgłoska drżąca szczelinowa rż (w transkrypcji fonetycznej ř). W polszczyźnie ogólnej rż utożsamiło się w wymowie ze spółgłoskami ż (sz) w XVII w., czyli zatraciło swój wibracyjny charakter (choć jeszcze w XIX w. na podstawie analizy pisowni można przyjąć, że w niektórych wyrazach zachowało się m.in. na Kresach Wschodnich). Podobnie stało się w większości gwar ludowych. Frykatywne rż zachowało się jedynie częściowo w pasie południowego Śląska i południowo-zachodniej Małopolski (tj. na Orawie, Spiszu, Podhalu), w północnej Wielkopolsce (okolice Wielenia, Czarnkowa), w pasie od północnego Kociewia przez okolice Ostródy i Lubawy po Warmię i Mazury), na północno-wschodnim Mazowszu wraz z Kurpiami, np. narżyndzia, rżecy, rozrżucone (w transkrypcji fonetycznej: nařyndźia, řečy; rozřucone) = narzędzia, rzeczy, rozrzucone. Artykulacja taka coraz szybciej zanika, zachowując się tylko sporadycznie w mowie najstarszego pokolenia (obok coraz częstszych realizacji ilustrujących proces zanikania wibracyjności rż, tak jak w języku ogólnym i w ogromnej większości gwar ludowych). |
