Kujawy - Geografia regionu

Agnieszka Ewa Piotrowska

Instytut Języka Polskiego UW

 

Kujawy to kraina historyczna i region etnograficzny na Pojezierzu Wielkopolskim w dorzeczu środkowej Wisły i górnej Noteci leżąca na lewym brzegu Wisły, na południe od ujścia Brdy pod Fordonem, dzisiaj w Bydgoszczy (Szkulmowska 2006: 11). Do Kujaw należą: Pojezierze Kujawskie, Równina Inowrocławska, południowa część Kotliny Toruńskiej, zachodnia część Kotliny Płockiej i wschodni skrawek Pojezierza Gnieźnieńskiego.

Granice Kujaw biegną lewym brzegiem Wisły od ujścia Skrwy na południu po ujście Wdy na północy, ciągną się ku zachodowi do Koronowa i Nakła aż po Pakość do Noteci, dalej skręcają na zachód od rzeki, przechodzą przez jezioro Trląg, łukiem przecinają lasy strzelneńskie, dochodzą do Jeziora Skulskiego i górnej Noteci. Następnie obejmują Jezioro Brdowskie, Chodecz i Lubień Kujawski, aby dojść poprzez Skrwę do Wisły.

Na północy Kujawy graniczą z Pomorzem Gdańskim, na zachodzie z Wielkopolską (z Poznańskiem na północy – tu granicę wyznacza rzeka Noteć – i Kaliskiem na południu), na południowym wschodzie z Mazowszem. Po prawej stronie Wisły znajdują się Ziemie Dobrzyńska i Chełmińska, dawniej uznawane przez niektórych etnografów i historyków za część Kujaw (Gloger 1903: 21-22; Gajek 1938; Fischer 1934: 125), współcześnie wschodnią granicę regionu wytycza Wisła. Na północy Kujawy graniczą też z Krajną Nakielską, na zachodzie z Pałukami.

Region ten, najbliższy kulturowo Wielkopolsce, położony jest w całości w południowej i południowo-wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego (poza niewielką częścią w powiecie kolskim, należącym do województwa wielkopolskiego). Kujawy obejmują powiat aleksandrowski, inowrocławski, radziejowski i włocławski oraz środkowo-wschodnią część mogileńskiego, północną kolskiego, południową toruńskiego (w tym południową część Torunia) oraz na północnym zachodzie bydgoskiego. Zajmują dzisiaj około 4500 tys. km². Historyczne granice Kujaw, uznawane do końca XIX wieku, sięgały aż po Koronowo – miasto zaliczane obecnie do Krajny (por. Szkulmowska 2006: 17).

Średnie wysokości terenu na Nizinie Kujawskiej wahają się między 100-130 m n.p.m., krajobraz jest równinny, urozmaicają go wzniesienia morenowe i wały piaszczysto-żwirowe, a w głębokich rynnach i zagłębieniach – blisko 600 jezior, pozostałość po lodowu. Największe z nich jest Gopło (2340 ha) leżące w centrum pojezierza, drugie co do wielkości jest Jezioro Pakoskie (dawniej Trląg). Gopło było dawniej znacznie większe, a nieprzerwany ciąg rzek i jezior tworzył szlak wodny, od czasów prehistorycznych wykorzystywany jako droga handlowa (Lange i in. 2001: 9).

Na Wysoczyźnie Kujawskiej prawie nie występują lasy. Zdarzają się natomiast kolonie roślin słonolubnych, tzw. halofity, które przywędrowały tutaj z terenów nadmorskich, i zadomowiły się dzięki naturalnym źródłom słonych wód. Kujawskie czarnoziemy należą do jednych z najlepszych gleb w Polsce. Uprawia się na nich pszenicę, jęczmień i buraki cukrowe.

Pod utworami lodowcowymi znajdują się pokłady soli kamiennej i potasowej, gipsu, oraz węgiel brunatny i glina ceramiczna. Na Kujawach od dawna wydobywa się wapienie przydatne w produkcji wapna budowlanego, cementu i sody spożywczej. Najnowsze badania geologiczne wykazują, że znajduje się tu również ropa naftowa.

W kilku ośrodkach znajdują się lecznicze wody mineralne (Inowrocław, Aleksandrów, Czerniewice, Wieniec-Zdrój).

 

 

Cytowana literatura:

A.    Fischer, Etnografia słowiańska, z. 3, Polacy, Lwów-Warszawa 1934.

Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903, ss. 21-22.

Józef Gajek, Skład etniczny Wielkiego Pomorza, Teka Pomorska, t. 3, nr 1-2, Toruń 1938.

Roderyk Lange, Pawlak Aleksander, Krzyżaniak Barbara, Folklor Kujaw, Poznań 2001.

Zbigniew Podgórski, Region Kujawsko-Pomorski, Warszawa 1999.