Gwary wschodniego Podlasia – fonetyka, fleksja, składnia

 Monika Kresa

 

Mimo iż gwary podlaskie od lat budzą zainteresowanie badaczy, nie doczekały się monografii, która uwzględniałaby po pierwsze, podziały językowe i pozajęzykowe tego obszaru, po drugie  – całość terytorium, który może być identyfikowane z dialektologicznie rozumianym Podlasiem. Jest to związane z różnorodnością materiału, zbieranego podczas badań terenowych, a co za tym idzie z wieloaspektowością tematyki, którą ten materiał narzuca. Aby w pełni zrozumieć specyfikę gwar podlaskich należy zatem sięgnąć do różnorodnych prac i artykułów (por. Literatura ) poświęconych:

1.                  gwarom konkretnych wsi, np.: Tokarski 1964; Buczyński 1993; Grygoruk 1995; Kuraszkiewicz 1985;

2.                  gwarom większych obszarów, np.: Cyran 1960; Rembiszewska 1997;

3.                  konkretnym zjawiskom językowym w tych gwarach, np.: Kuraszkiewicz 1985; Kowalska 1993;

4.                  podsystemom gwary jako odmiany języka, np: Falińska 1997; Smułkowa 1984; Gardzińska 1996; Kowalska 1997;

5.                  aspektom socjolingwistycznym, np.: Rieger 1993; Wolnicz-Pawłowska 2000.

 

Jednym z problemów badawczych jest, podobnie jak w wypadku innych obszarów gwarowych, wyznaczenie granic dialektologicznie pojmowanego Podlasia. Po raz pierwszy granice te zostały wyznaczone przez Kazimierza Nitscha. Granice językowe od początku nie pokrywały się z granicami historycznie pojmowanego Podlasia.

 

 

W oparciu o badania Nitscha kolejnego podziału dialektów dokonał Stanisław Urbańczyk. Obszar wyznaczony przez Urbańczyka nie pokrywa się zasadniczo z obszarem dzisiejszego województwa podlaskiego, do którego należy cała Suwalszczyzna oraz Kurpie i część Mazowsza Dalszego. Na południu obszar ten jest natomiast (w stosunku do granic administracyjnych) poszerzony aż do Białej Podlaskiej. Granice gwar podlaskich na tle współczesnego podziału administracyjnego prezentuje poniższa mapa.

 

 

Nieco inaczej wyznacza granicę między Mazowszem i Podlasiem Anna Kowalska, która przesuwa ją (w stosunku do podziału Urbańczyka) na zachód tak, że sięga ona niemal Ostrowi Mazowieckiej i Węgrowa – na linii Liwca zbliża się zatem do granicy historycznego województwa podlaskiego.

 

 

 

Historia, położenie oraz współczesna sytuacja wsi, z których pochodzi wyekscerpowany materiał, znajduje się na podstronach, poświęconych każdej z nich. Wywiady przeprowadzone zostały w następujących wioskach: Czerwonka, Jasionówka, Dolistowo, Jabłeczna, Śnieżki, Czechy Orlańskie, Niemirów.

Ich położenie prezentuje mapa główna regionu.

 

 

 

Gwary podlaskie, jako gwary należące do dialektu mazowieckiego, charakteryzuje niemal bezwyjątkowa fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca. Występuje ona w każdej z badanych wiosek: iks lat jak (Cz).

 

W żadnym z badanych punktów nie zyskało natomiast poświadczenia mazurzenie, jako druga cecha fonetyczna wyznaczająca granice poszczególnych dialektów polskiego obszaru językowego. Zasadniczo mazurzenie pojawia się bowiem na pograniczu mazowiecko-podlaskim, brak go natomiast na wschodnim Podlasiu, co tłumaczy się sąsiedztwem niemazurzących gwar ruskich oraz języków wschodniosłowiańskich.

Z punktu widzenia dialektologii historycznej granice gwar mazurzących przesuwały się w zależności od okresu, w którym były badane. Dejna ogranicza się do stwierdzenia, że „mazurzenie nie upowszechniło się na skrawku białorusko-litewskiego pogranicza Sejn” (Dejna 1973), nie mazurzy również wschodni pas Podlasia.

 

 

Autorzy stworzonego na podstawie danych z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku Atlasu gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny wyznaczają wschodnią granicę mazurzenia na obszarach wsi położonych na zachodnich krańcach Białostocczyzny od Biebrzy aż po Bug (AGWB 1989-1993, 103). Mazurzący materiał z lat dziewięćdziesiątych zamyka się w pasie: Suwałki, Giżycko, Szczytno, Nidzica, Działdowo, Żuromin, Płock, Sztabin, Osowiec, Radziłów, Krypno, Zambrów, Rudka, Sokołów Podlaski, Siedlce (AGPM 2002, 117) – nie obejmuje zatem obszaru Podlasia wschodniego.

W związku z brakiem mazurzenia, w badanych wioskach nie pojawia się również szadzenie. Odnotowano natomiast formy, które (na innych terenach: mazowieckich bądź śląskich) można by interpretować jako sziakanie. Jest to (związana ze wschodniosłowiańskim sąsiedztwem językowym) półmiękka wymowa historycznie miękkiego cz’: cz’asem (N), cz’eławiek (Jas), Cz’esław (Jas),  cz’i (N), dziewcz’ina (Jas), roszcz’iniało s’e (N), ruszcz’iny (N), zasadnicz’o (N). Zjawisko to występuje tylko w dwóch wioskach: Jasionówce i Niemirowie. Obaj informatorzy z tych wiosek mają dość silne tendencje do półmiękkiej wymowy głosek środkowojęzykowych (czytaj poniżej) – półmiękką wymowę historycznie miękkiej cz’ należy zatem interpretować jako wpływ gwar sąsiedzkich i języków wschodniosłowiańskich. Podobnie jak w wypadku innych cech fonetycznych jest ona zjawiskiem niekonsekwentnym – obok cytowanych pojawiają się bowiem formy: dziewczyna (Jas), czy (N). Trudno zatem mówić o leksykalizacji tego zjawiska.

 

 

W związku z językowym sąsiedztwem w badanym materiale charakterystyczna jest półmiękka wymowa środkowojęzykowych miękkich: ć, dź, ś, ź i przesunięcie miejsca artykulacji tych głosek ku przodowi jamy ustnej. Zjawisko to, zwane powszechnie śledzikowaniem, jest cechą silnie uświadamianą przez mieszkańców regionu i wyśmiewaną poza nim. W związku z tym współcześnie notowane jest jedynie w języku starszych mieszkańców wschodniego Podlasia, głównie okolic Siemiatycz i Białegostoku. W badanych wioskach zjawisko to występuje niekonsekwentnie i nie u wszystkich informatorów, mimo iż wszyscy oni pochodzą z pokolenia najstarszego, czyli urodzonego przed II wojną światową lub w jej trakcie. Na uwagę zasługuje również fakt, że cecha ta ma różny stopień natężenia – nie u wszystkich informatorów przesunięcie miejsca artykulacji ku dziąsłom jest tak samo silne. Najsłabsze jest tam, gdzie półmiękkie c’, dz’, s’, z’ są notowane rzadko bądź występują obocznie ze środkowojęzykowymi ć, dź, ś, ź.

babc’u = babcię, c’ekawi = ciekawi, c’ernica = ciernica, chac’e = chacie, chadz’iłam = chodziłam, czas’e = czasie, do szes’dz’es’ąta dz’ewjąta = do sześćdziesiątego dziewiątego, dosyc’ = dosyć, dwadz’es’c’a = dwadzieścia, dz’e = gdzie, dz’ec’i = dzieci, dz’es’ = gdzieś, dz’es’c’e = gdzieście, dz’ewczyna = dziewczyna, gdz’e = gdzie, izmieniac’ = zmieniać, jezdz’ic’ = jeździć, jezdz’iliby = jeździliby, kas’ic’ = kosić, kas’ili = kosili, kiedys’ = kiedyś, kilkanas’c’e = kilkanaście, kos’ciele = kościele, kos’ciół = kościół, kupic’ = kupić, la s’ebie = dla siebie, ludz’i = ludzi, łamie s’e = łamie się, małac’ili = młócili, mjadlic’ = międlić, na renc’e = na ręce, nauczyc’elku = nauczycielkę, nie chac’ełaby = nie chciałaby, nie pus’cili = nie puścili, okolicznos’c’i = okoliczności, orac’ = orać, pachadz’iła = pochodziłąm, pajedz’et = pójdzie, pastawic’= postawić, paznałas’ = poznała się, powyc’ągac’ = powyciągać, pożenili s’a = pobrali się, pros’ic’ = prosić, przerwac’ = przerwać, przypomniec’ = przypomnieć, przyzwyczaic’ s’e = przyzwyczaić się, rabic’ = robić, radz’icół = rodziców, raspytujets’a = dopytuje się, razabrac’ = rozebrać, rodz’icoł = rodziców, rodz’in = rodzin, s’wienco = święcą, sadz’ili my = sadziliśmy, sprowadz’ił = sprowadził, Szczec’inie = Szczecinie, tkac’ = tkać, trapac’ = trzepać, uc’ok = uciekł, uciakac = uciekać’, uczyc’sa = uczyć się, w trydz’estom = w trzydziestym, wendz’isz = wędzisz, wychodz’ic’sa = wychodzić, z młodz’eżaju = z młodzieżą, zaros’l’e = zarośla, zmjadlic’ = zmiędlić, został s’e = został, zostałs’a = została, żałował s’a = żałował.

 

 

 

 

Z powyższego przeglądu wynika, że omawiana cecha reprezentowana jest niemal we wszystkich badanych wioskach. Najwięcej przykładów pochodzi z Czerwonki, związane jest to jednak z faktem, że nagranie przeprowadzone w tej wiosce jest najdłuższe.

Mimo dosyć długiego nagrania i faktu, że tamtejszy informator posługuje się zamiennie gwarą polską i ruską, półmiękka wymowa środkowojęzykowych jest dość słabo reprezentowana w tekście z Jasionówki, częściej pojawia się tam środkowojęzykowa artykulacja tych głosek. Fenomenem w omawianych wywiadach jest wywiad z Dolistowa, w którym omawiana cecha prawie w ogóle nie jest reprezentowana, pojawia się sporadycznie w jednej formie. Jeśli chodzi natomiast o stopień przesunięcia miejsca artykulacji ze środka jamy ustnej ku dziąsłom, najdalsze przesunięcie pojawia się w wywiadzie z Niemirowa, w którym dodatkowo cecha ta występuje niemal bezwyjątkowo – brak jest artykulacji środkowojęzykowych ć, ś, ź, dź.

Jeśli chodzi o głoski, które stają się podstawą tego zjawiska, można zauważyć dość silną dominację półmiękkiej wymowy głoski c’ (59 form) i głoski s’ (54 formy) – związane jest to z faktem, że pierwsza z nich występuje w zakończeniach bezokoliczników, druga w zaimku zwrotnym się, który w niektórych tekstach tworzy z poprzedzającym go czasownikiem całość akcentacyjną (patrz niżej). Dość licznie jest też reprezentowana głoska dz’ (32 formy). Tak, jak wspomniałam, cecha ta w żadnym z tekstów (poza Niemirowem) nie jest reprezentowana bezwyjątkowo – obok s’e pojawia się zatem sie, obok dz’ec’i – dzieci itp.

 

 

Z przesunięciem miejsca artykulacji (tym razem ku środkowi jamy ustnej) związana jest kolejna, typowo podlaska i kresowa cecha konsonantyczna – półmiękka wymowa l. W staropolszczyźnie fonem [l’] realizowany był za pomocą miękkiego l’ zarówno w sąsiedztwie samogłosek szeregu przedniego (i, e) jak i samogłosek szeregu tylnego (o, a, y, u). Stan taki był charakterystyczny do momentu, kiedy [l] przestał być realizowany jako głoska przedniojęzykowodziąsłowa l. Powstał wówczas, na bazie głoski przedniojęzykowodziąsłowej, nowy fonem [ł]. Miękki fonem [l’] stracił zatem swojego oponenta twardego, co doprowadziło do defonologizacji jego miękkości. Palatalność l’ stała się niepotrzebna, a więc uległa redukcji, i zarówno w gwarach, jak i w języku ogólnopolskim pozostała jedynie w pozycjach przed przednim i: lipa, list. Wyjątek stanowią niektóre gwary mazowieckie i kaszubskie, w których nastąpiło stwardnienie l nawet w tej pozycji.

W tekstach z Czerwonki, Jasionówki i Dolistowa można zaobserwować (poza ogólnopolskim zmiękczeniem l przed i) półmiękką wymowę l’ przed przednią samogłoską e. W jednej z form zanotowanej w Dolistowie l’ pojawia się wprawdzie przed a, ale jest to a pochodzące z dawnej ĕ, alternujące się zatem do przedniej e.

Niektóre gwary Podlasia pokazują natomiast tendencje odwrotne. Zachowanie się l’ w pozycjach zarówno przed przednimi i, e, jak i tylną a oraz w wygłosie wyrazu jest niewątpliwie wpływem dialektów kresowych i języków wschodniosłowiańskich. Jak stwierdza Rembiszewska, w wypadku gwar nadbużańskich, „późniejsze zapisy pozwalają sądzić, że artykulacja l, inna niż w polszczyźnie ogólnej charakteryzuje obszar który wyznacza izofona zachodnia, biegnąca wzdłuż miejscowości Potoki, Ciechanowiec, Mielnik. Oznacza to, że ten typ wymowy ma charakter recesywny i izofona wyraźnie wycofuje się w kierunku wschodnim” (Rembiszewska 2002, 75). Cecha ta nie znajduje jednak potwierdzenia w wywiadach z Niemirowa (być możne ze względu na dość krótki wywiad), Śnieżek czy Jabłecznej.

 

 

 

 

Podobnie jak w wypadku poprzednich cech miękka wymowa l’ nie jest cechą bezwyjątkową i pojawia się obocznie do ogólnopolskiego l np. mleko obok ml’eko. Ponadto w zanotowanej w Czerwonce i Jasionówce formie l’et może mieć charakter zleksykalizowany, polegający na przejęciu całej formy z charakterystycznym dla gwar ruskich brakiem przejścia (w wyniku przegłosu lechickiego) ĕ w ‘a.

 

Jak twierdzi Karol Dejna, „podejmowanie celem utrzymania różnicy między l’ i l silniejsze obniżenie języka przy realizowaniu [l] spowodowało znaczne powiększenie szczelin bocznych (…) a przede wszystkim przesunięcie kontaktu języka z dziąseł na zęby” (Dejna 1973, 114). Artykułowane w ten sposób l twarde odpodobniło się od dziąsłowo-środkowojęzykowego l tak bardzo, że przestało być traktowane jako jego fonem, przestał tworzyć pary opozycyjne i zaczął rozwijać się niezależnie, stał się przedniojęzykowozębową głoską ł. Proces ten nie objął jednak gwar słowińskich i części gwar wielkopolskich, dla których charakterystyczna jest wymowa typu: glowa, lokieć.

Ponieważ wymowa przedniojęzykowo-zębowego ł nastręczała pewne problemy artykulacyjne, pod koniec XVI wieku rozpoczął się proces upraszczania tej artykulacji, który polegał na osłabieniu zwarcia przodu języka z zębami. Spółgłoska ł straciła przez to przeszkodę artykulacyjną i de facto swój spółgłoskowy charakter, stała się głoską otwartą bez możliwości sylabotwórczych. Zjawisko to zwane wałczeniem, objęło niemalże wszystkie gwary polskie i upowszechniły się w języku ogólnopolskim. Według badań Karola Dejny, brak wałczenia można obserwować wśród starszego pokolenia wschodnich i południowych peryferii Polski i części Podlasia.

Ł przedniojęzykowo-zębowe wyróżnia również gwary kresowe, na co niewątpliwy wpływ mają języki wschodniosłowiańskie, w których głoska ta w takim kształcie funkcjonuje do dzisiaj. Wymowę taką spotkać można również u aktorów i piosenkarzy najstarszego pokolenia, reprezentującego coraz rzadziej spotykaną wymowę sceniczną.

Badania dialektologów pokazują, że jest to cecha zanikająca także w gwarach (Rembiszewska 2006, 181). U informatorów najstarszego pokolenia jest ono artykułowane nieregularnie, raz jako ł przedniojęzykowo-zębowe, raz jako ṷ niezgłoskotwórcze, ale granica występowania tego zjawiska przesunęła się znacznie na wschód w stosunku do badań Dejny. Ł przedniojęzykowo-zębowe pojawia się (wymiennie z u niezgłoskotwórczym) w okolicach Mielnika, Serpelic, Rudki, Wysokiego Mazowieckiego. Na południe od Bugu nie występuje ono natomiast w ogóle.

            Jak wynika z przeprowadzonych wywiadów, ł przedniojęzykowo-zębowe (oznaczane w tekstach jako ł) charakterystyczne jest niemal dla wszystkich badanych wiosek – występuje jednak obocznie z niezgłoskotwórczym ṷ.

           

byłam, długie, kawałki, łamie s’e, ło, młodsze, młodych, młyn, pachadz’iła, tkała, trwało, wybuchła.

 

            było, łąki, przyszła,

 

            całe, dzięciołowie, łąki, musiała, pracowała,  szkoła.

 

            było, młode, młodziesz,  pszendłam , przychodziła, płótna.

 

            chodził, chodz’iłam, skończyła, urodziła s’e.

 

 

W gwarach wschodniego Podlasia pod wpływem języków wshodniosłowiańskich, w których r przed samogłoską szeregu przedniego albo pozostało twarde (j. ukraiński), albo się zmiękczyło, ale nie zmieniło całkowicie sposobu artykulacji (j. rosyjski), na miejscu polskiego rz (powstałego ze zmiękczenia r’) pojawia się r bądź r’. Mamy zatem do czynienia z wymową typu: treba = trzeba (Cz, Jas), potrepany = potrzepany (Cz), prijechał = przyjechał (Cz), mondrejszy = mądrzejszy (Cz), prejechali = przejechali (Jas), drewo = drzewo (Jas), prijac’el = przyjaciel (Jas).

Granice stwardnienia r’ przed samogłoskami szeregu przedniego oraz obszar, na którym nie pojawia się r frykatywne wyznaczone przez Karola Dejnę prezentuje poniższa mapa.

 

Dźwięczne h jest charakterystyczne dla dialektów północnokresowych i jego obecność w tekstach z Podlasia niewątpliwie cechą determinowaną przez sąsiedztwo gwar podlaskich z tymi gwarami. H dźwięczne jest charakterystyczne również dla Suwalszczyzny i Podhala. Dorota Rembiszewska na podstawie badań przeprowadzonych w Knyszynie na Podlasiu stwierdza, że „wymowa h krtaniowego to cecha fonetyczna, która dość dobrze utrzymuje się wśród przedstawicieli najstarszego pokolenia (…). U średniego pokolenia uwidacznia się już rozchwianie i niejednolitość. (…) Najmłodsi krtaniowe h wymawiają tylko w określonych wyrazach (najczęściej ekspresywizmach), a więc już w tej grupie należy mówić o procesie leksykalizacji” (Rembiszewska 2006, 193).

W badanych tekstach jest to cecha poświadczana sporadycznie w dwóch wioskach Czerwonce i Jasionówce, mimo iż wszyscy informatorzy należą do najstarszego pokolenia. Świadczy to o ewidentnym zaniku tej cechy wokalicznej w niektórych gwarach podlaskich. Bardzo konsekwentnie realizowane jest ono natomiast w gwarze Czechów Orlańskich (por. poniżej).

 

 

 

We wszystkich wyrazach h dźwięczne ma dość dobre warunki do tego, aby nie zatracić swojej krtaniowości: pojawia się w nagłosie wyrazu i przed samogłoską. W Czerwonce pojawia się trzy razy w jednej rodzinie wyrazów, w Jasionówce zaś jedna z dwóch notowanych form to forma charakterystyczna dla gwar ruskich: haspadara. Jest to kolejny dowód na regres dźwięczności h.

Co ważne, nie pojawia się ono nawet wówczas, gdy x w danym wyrazie pochodzi z wymiany g.

Te niewątpliwie typowo podlaską cechę wiązać należy z wpływem gwar ruskich, szczególnie powstałych na podłożu ukraińskim. W badanym materiale poświadczona jest nie tylko w tekstach mówionych „po prostu” (por. Czechy Orlańskie), lecz także w tekście, reprezentującym gwarę polską z Czerwonki: macho = mego, żadnocho = żadnego, w jednecho = jednego, najchorsza = najgorsza, czecha = czego, jecho = jego oraz Jasionówki: nikocho = nikogo, wjelkocho = wielkiego, za mnoxo = za mnogo, druhom = drugim. Niemal we wszystkich wyrazach x jest jednak artykułowane bezdźwięcznie.

 

 

Cecha ta pojawia się w gwarze Czerwonki i Jasionówki, nie jest notowana w innych wioskach.

            u chlewie, u Cybulniku, u Dąbrowju, u Gdyniu, u Jasionówce, u kwietniu, u krwie,  u Polsce, u stodołach, u styczniu, u Suchowoli, u Szczec’inie, u takoj wierze, u tej wiosce,  u tom czas’e, u Wesołowie,

 

            u dzień, u karty, u łas.

 

 

Podobnie jak w wypadku poprzedniej cechy, cecha ta jest reprezentowana jedynie w gwarze Czerwonki i Jasionówki. Dość silnie wiąże się ona z fleksją: wymiana w u ł pojawia się bowiem najczęściej w końcówce D. l. mn. rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, które w języku ogólnopolskim przyjmują końcówkę -ów. Wymiana ta pojawia się również w tych końcówkach -ów, które są przejawem fleksyjnego zachwiania  kategorii męskoosobowości: szmatoł = szmat (gw. szmatów), owcoł = owiec (gw. owców). W Jasionówce pojawia się w nagłosie wyrazów, np.: łagonie = wagonie, łojna = wojnaoraz śródgłosie: znołu = znowu.

 

budynkoł = budynków, karoł = krów, Niemcuł = Niemców, owcoł = owiec (gw. owców), pijakoł = pijaków, problemoł = problemów, rodz’icoł = rodziców, szmatoł = szmat (gw. szmat), wjanuszkoł = wianuszków.

 

butoł = butów, chłopcoł = chłopców, łagonie = wagonie, łozom = wozem, łiślany = wiślany, łojna = wojna, łusio = wsio, narodołcom = nardowcom, rołniutko = równiutko, łypijem = wypijemy, znołu = znowu, u żyduł = u żydów.

Wymiana taka charakterystyczna jest dla dialektów północnokresowych. Odnotowała ją Dorota Rembiszewska zarówno w starszym, jak i młodszym materiale nie tylko na pograniczu Mazowsza i Podlasia, czy Podlasiu, lecz także Mazowszu (Ostrów Mazowiecka). Wymowa taka spotykana była w okolicach Wysokiego Mazowieckiego, Mielnika, Rudki, Drohiczyna. W badanym materiale wymiana ta pojawia się w Czerwonce: nichto = nikt, chto = kto, Jasionówce: chto = kto, Dolistowie: niechtóre = niektóre, dochtora = doktora, Jabłecznie: chto = kto.

            Badania D. Rembiszewskiej pokazują, że ostatnia z zanotowanych cech wokalicznych nie jest charakterystyczna jedynie dla gwar podlaskich, czy dialektów kresowych, ale łączy język Podlasian z gwarami mazowieckimi. W badanym materiale notowane są jednostkowo inne cechy pojawiające się w różnych gwarach dialektu mazowieckiego, należą do nich:

a.         asynchroniczna wymowa wargowych miękkich. Na całym badanym obszarze występuje asynchroniczna wymowa wargowych miękkich, zgodna z wymową tych głosek na większości obszaru dialektu mazowieckiego (poza Kurpiami, Warmią, Mazurami, Ostródzkiem i Lubawskiem), czyli wymowa z elementem j po miękkich p’, b’, v’, f’: dz’ewjąta = dziewiąta (Cz), Dubrowju = Dąbrowie (Cz), nawjencej = najwięcej (J), pjatnaście = piętnaście (Jas), pjekłam = piekłam (Cz), spjewajo = śpiewają (J), s’wjenc’i  = święci (J), wjanuszkoł = wianuszków (Cz), wjery = wiary (Cz), wjoske = wioskę (N), wjoski = wioski(Cz), wjoskoj = wioską (Cz) itd.

Wymowa taka współcześnie charakterystyczna jest dla języka ogólnopolskiego. Brak natomiast charakterystycznej dla Mazowsza asynchronicznej wymowy m’ z n jako elementem asynchronicznym. Granice wymowy asynchronicznej głosek wargowych miękkich wyznaczonych przez Karola Dejnę przestawia poniższa mapa. Jak widać, współczesne badania nie potwierdzają wyników badań Dejny. Współcześnie na Podlasiu nie jest bowiem notowana synchroniczna wymowa tych spółgłosek.

 

 

 

b.        uproszczenia grupy spółgłoskowej gdz: dz’e = gdzie (Cz), dz’eś tam = gdzieś tam (Cz), dzieś = gdzieś (Do), dzie = gdzie (J);

c.         uproszczenie grupy spółgłoskowej dl = l: la = dla (Cz).

d.        uproszczenia innych grup spółgłoskowych: mójił = mówił (Cz), tyko = tylko (Cz);

e.         upodobnienia w grupach spółgłoskowych: czszynas’cie = trzynaście (N), czszy = trzy (N), jaszczszębi (Do) = jastrzębie, paczszali = patrzyli (Jas), roszcz’iniało s’e  = rozczyniało się (N), roszczyna = rozczyna (N), szczszelali = strzelali (Jas), wyszczelił = wystrzelił (Do),

f.         uproszczenia grup samogłoskowo-spółgłoskowych: opojem = opowiem(Cz), k = jak (Do)

g.      labializacja i prelabializacja. Zjawisku temu w badanych gwarach ulega zarówno głoska o, u, jak i u powstałe w wyniku gwarowej artykulacji o jak u: akordełon = akordeon (Jas), młożna = można (Cz), napolełonam = Napoleonom (Cz), kłoniec = koniec(Jas), ło = o (Cz, J, Jas, N), łojc’ec = ojciec (Cz), łojciec = ojciec (Cz), łojciec (J), łoknach = oknach (Jas), łoknie = oknie (Jas), łokno = okno(J), łoku = oku (J), łon = on (Jas), łoni = oni(Cz), łono = ono (J), łopcych = obcych (Cz), łos’ika = osika (N), łu nas = u nas (J), łus’emdziesiąt = osiemdziesiąt (J), połuc’ekali = pouciekali (N, Jas).

h.        hiperyzmy. W związku z charakterystyczną dla gwary Czerwonki przejściem w w u oraz w w ł za zjawisko hiperpoprawne w stosunku do labializacji można uznać formę oskiem = woskiem zanotowaną w tej gwarze.

i.          wymiana grup ke/k’e; ge/g’e. Cecha ta pojawia się jedynie w gwarze Dolistowa: takego = takiego, take = takie, szyroke = szerokie, sporadycznie w Jabłecznie: chiba = chyba, pasterkie = pasterkę.

j.          przejście św w ćw. Pojawia się jedynie w Jabłecznie i ma raczej charakter zleksykalizowany: ćwiencić = święcić, ćwiencono = święcono.

k.        siakanie: przewaźnie (Jas), śli = szli (J),

l.          przejście xrz w krz. Charakterystyczne dla całego dialektu mazowieckiego, dziś właściwie zleksykalizowane w wyrazie krzest = chrzest i pochodnych od niego: kszcili = chrzcili (J), kszesne = chrześni (J);

m.      twarda wymowa środkowojęzykowego ń: przetanczył = przetańczył (Cz);  

n.        twarda wymowa półmiękkiego d’ w wyrazie zapożyczonym: decezji = diecezji (J)

 

 

Najważniejszym zjawiskiem wokalicznym odróżniającym gwary podlaskie od innych gwar dialektu mazowieckiego oraz języka ogólnopolskiego jest akanie, polegające na przejściu o (rzadziej e) w pozycji nieakcentowanej w a. Jest ono cechą wyróżniającą dialekty północnokresowe. Jak jednak podkreślają badacze, w języku rosyjskim czy ukraińskim (które na te dialekty wpływają) ma ono zupełnie inną genezę niż w dialektach polskich. Rzadko występuje jednak na Grodzieńszczyźnie i Kowieńszczyźnie. Dorota Rembiszewska notuje przykłady akania nie tylko na językowym pograniczu Mazowsza i Podlasia, lecz także na Mazowszu w okolicach Radzymina (Rembiszewska 2002, 24). Pod wpływem tej cechy w gwarach podlaskich w a może przechodzić również akcentowana głoska o (rzadziej e). W badanym materiale pojawiło się jedynie w gwarze Czerwonki i Jasionówki. Wyjątkowo jedna forma pojawia się wywiadzie przeprowadzonym w Dolistowie.

 

arganizawali = organizowali, bułak = bułek, chadz’iłam = chodziłam, dapiero = dopiero, do aporu = do oporu, duża = dużo, dwuasnawawych = dwuosnowowych, kaniami arali = końmi orali, kasami kas’ili = kosami kosili, kasoju = kosą, karzuchy = korzuchy, kawal = kowal, kawal’eram = kawalerem, kilametrow = kilometrów, maczet = meczet, małac’ili = młócili, pad żadny = pod żaden, pagatowia = pogotowia, pałatna = płótna, pałowa = połowa, patajemnie = potajemnie, patrafił = potrafił, patrafiła = potrafiła, paznałas = poznała się, pachadz’iła = pochodziła, rozmaite = rozmaite, schawałsia = schowała się, słamy = słomy, sprawadził = sprowadził, studiawali = studiowali, szydełkam = szydełkiem, uczana = uczona, wajna = wojna, wasele = wesele, wazili = wozili, zarentowac’sa = zorientować się.

 

z nagami = z nogami, naradowiec = narodowiec, dalary = dolary, talewizor = telewizor, sawiety = Sowieci, do akna = do okna, pa niemiecku = po niemiecku, pa rusku = po rusku, pabitych = pobitych, apkapali = obkopali, akardełon = akordeon, da = do, paleciało = poleciało, po czterach = po czterech

 

trzaba = trzeba

 

Trudno natomiast uznać za przejaw akania formę pempak, która pojawia się w nieakającej gwarze Jabłeczny. Jest to raczej (również trudny do wytłumaczenia) przykład ekspansji pierwotnie mazowieckiego sufiksu -ak.

            Ukanie jest zjawiskiem analogicznym do akania – podlega mu bowiem głoska o, która, jak wskazuje na to nazwa zjawiska, przechodzi w u. Badany materiał prezentuje wyraźne rozróżnienie miedzy tymi zjawiskami – ukanie zachodzi bowiem w gwarach nieakających – notowane jest w Niemirowie oraz Jabłecznie, wyjątkowo w Dolistowie.

 

gutowali = gotowali, kuminie = kominie, puc’isków = pocisków, ruszcz’iny = rozczyny, studoła = stodoła;

 

chuinek = choinek, doktur = doktor, kołu = koło, kubieta = kobieta, łusiemdziesiąt = osiemdziesiąt, pulec’ała = poleciała, pus’c’iła = pościła, na pudniesienie = na podniesienie, subota = sobota, usubno = osobno, w kus’c’ele = w kościele;

 

pułożył sie = położył się, puwiedzo = powiedzą.

 

W jednym cytowanym wypadku (subota) zmiana ta może mieć charakter leksykalny, a nie stricte fonetyczny.

 

            Mimo iż w języku prasłowiańskim funkcjonowała przymiotnikowa odmiana bez kontrakcji, trudno formy: dobryje, zdrowyje pojawiające się w badanych tekstach traktować jako relikt tego rodzaju odmiany. Gdyby tak było, pojawiałaby się ona również na innych obszarach dialektalnych dialektu mazowieckiego. W związku z tym, że jest ona charakterystyczna dla wschodniego Podlasia, należy ją uznać za niewątpliwy wpływ sąsiedztwa wschodniosłowiańskiego. Nie zawsze są to bezpośrednie pożyczki leksykalne – gdyby tak było, forma czasownikowa zapożyczona byłaby jako zdarowyje, czyli z pełnogłosem, charakterystycznym dla metatezy w językach wschodniosłowiańskich. W badanym materiale pojawiają się następujące formy przymiotników i zaimków bez kontrakcji: dobryje = dobre (Cz), zdrowyje = zdrowe (Cz), takaja = taka (Cz), ml’ecznyje = mleczne (Cz), całyje = całe (Cz), takije chentnyje = takie chętne (Cz), rozmaityje = rozmaite (Cz); światło słaboje = światło słabe (Jas), takaja = taka (Jas). Jak widać, notowane są one jedynie w gwarze Czerwonki i Jasionówki, brak ich w pozostałych gwarach pasa Podlasia wschodniego.

 

Pozostałe cechy wokaliczne pojawiają się zasadniczo (oczywiście w różnych realizacjach) w innych dialektach polskich, nie stanowią w zasadzie o odrębności gwar podlaskich – są raczej dowodem na ich wewnętrzne zróżnicowanie. Jedną z nich jest wymowa samogłosek nosowych. Schematyczne zasięgi granic poszczególnych typów wymowy samogłosek nosowych zanotowane przez Karola Dejną przedstawia poniższa mapa.

 

 

a.                  z denazalizacją, np.: życze = życzę (Cz), łamie s’e = łamie się (Cz), przyzwyczaic’ s’e = przyzwyczaić się (Cz), ugutuje s’e = ugotuje się (N), karmiło s’e = karmiło się (N), urodziła s’e = urodziła się (J), pasterkie = pasterkę (Do), modle s’e = modlę się (J);

b.                  z denazalizacją i zmianą miejsca artykulacji ę → o: np.: odprawja mszo = odprawia mszę (Cz) albo ę → a w gwarze akającej: nie żałuja = nie żałuję (Cz) i ukającej: kupia = kupię (N).

 

a.       z denazalizacją: bedzie = będzie (Cz),

b.                  dyftongicznie z obniżeniem artykulacji i zaokrągleniem do a: czansto gansto = często gęsto (Cz), podłanczali = podłączali (N), wandlina = wędlina (Cz). Zjawisko to charakterystyczne jest zarówno dla gwary akającej, jak i ukającej – nie należy wiązać go zatem z wymienionymi zjawiskami, podobna artykulacja pojawia się w innych gwarach dialektu mazowieckiego, jak również w dialekcie śląskim.

c.                  dyftongicznie jako (w zależności od głoski, którą poprzedza) em: jaszczszembi  = jastrzębie (Do), pempak = pępek (J), eń: dzieńciołowie = dzięcioły (Do), en: kolendniki = kolędniki (J), pokond = pokąd (J), rencach = rękach (Do), s’wjenc’i = święci (J), wendlina = wędlina (J), wendz’isz = wędzisz (Cz);

d.                 z denazalizacją i podwyższeniem artykulacyjnym e do i (w gwarze, w której występuje takie zjawisko), jako in: klinkali = klękali (J).

 

a.                  z denazalizacją jako o: churujo = chorują (Do), dążo = dążą (J), grajo = grają (Jas), hodujo = hodują (Cz), ido = idą (Cz), kładno = kładą (J), przed wigilio = przed wigilią (J), nad nio = nad nią (J), napalo = napalą (Jas), nie smakujo = nie smakują (Cz), spjewajo = śpiewają (J), umawiajo = umawiają (J),  z matko = z matką (J), z szopko = z szopką (J).

b.                  jako e – denazalizacja i przesunięcie artykulacyjne: na swoje strone (J) = na swoją stronę, nasze wjoske = naszą wioskę (N), szkołe podstawowe = szkołę podstawową (Jas). Forma taka notowana jest wyjątkowo, tylko w zestawieniu zaimek/przymiotik + rzeczownik rodzaju żeńskiego, który w B przyjmuje końcówkę ę (gw. e) – mamy tu zatem do czynienia z bardziej z wyrównaniem analogicznym aniżeli zjawiskiem stricte fonetycznym.

 

Nosowe śródgłosowe ą może być realizowane:

a.      dyftongicznie jako (w zależności od głoski, którą poprzedza): on: świontkować = świętować (Cz), do pociongu = do pociągu (Jas), kronżo = krążą (Do), skondś = skądś (Do), goronco = gorąco (J), pokond = pokąd (J), oń: mońki = mąki (Cz), usiońdzie = usiądzie (Jas) lub om: u Dombrowie = w Dąbrowie (Cz), gołompki = gołąbki (J);

b.      dyftongicznie jako un (w gwarze ukającej): sunsiedzi = sąsiedzi (J);

c.      dyftongicznie jako am: do Dambrowy = do Dąbrowy (Cz)

d.     jako a nosowe: zwążają = zwężają (Do);

e.      jako o nosowe: dążo = dążą (J), łąków = łąk (Do).

 

            W zakresie wymowy samogłosek ścieśnionych gwary podlaskie zasadniczo nie odbiegają od języka ogólnopolskiego.

            Staropolskie e ścieśnione w gwarach mazowieckich może być realizowane jako i/y: „W gwarach na obszarze formowania się dialektu mazowieckiego, gdzie udział warg był i nadal pozostał niefonologiczną, redundantną cechą „pochylone e” było fonemem zwężonym przednim [e]. Jego obojętność na udział warg (spłaszczenie) opóźniała neutralizację opozycji do [i], toteż fonem ten do dziś nie zidentyfikował się z [i] ani z [e], lecz bywa z reguły realizowany przez głoskę é względnie y^e – pośrednią między i oraz e, ale różną zarówno od jednej, jak i drugiej – po linię Inowrocław – Sochaczew – Grójec – Garwolin – Radzyń” (Dejna 1973, 177). Stan ten prezentuje poniższa mapa.

 

            Wyjątek stanowi tekst z Jabłecznej, w której zdarza się artykulacja e jako i (przy czym nie zawsze jest to dawne e ścieśnione): ni dawali = nie dawali, odbirała = odbierała, s’edz’ic’ = siedzieć, śpiewali = śpiewali, wilkanoco = wielkanocą. Podwyższona artykulacja e do y/i  pojawia się również w tekście z Niemirowa: cmyntarzem = cmentarzem i Jasionówki: pirzyna (obok pierzyna), jednyj = jednej, potym = potem, siedym = siedem; Dolistowa: ni = nie (Cz) szyroke = szerokie. Charakter zleksykalizowany ma natomiast wymowa typu cybula = cebula, cybulniak = cebulniak, zanotowana w gwarze Czerwonki i Dolistowa.

            Dawne ścieśnione a artykułowane jest jako a, np.: ładna (Cz), dawne ścieśnione o artykułowane jest jako u: kruleskie = królewskie (Cz). Jednostkowo poświadczana jest natomiast wymowa o krótkiego jako u: pulskiego = polskiego (Jas); spujrze = spojrzę (Do);

 

Podobnie jak na płaszczyźnie konsonantycznej gwary podlaskie również na płaszczyźnie wokalicznej wykazują pewne cechy wspólne z innymi gwarami dialektu mazowieckiego:

a.    prejotacja: jimiona = imiona (J);

b.     archaizmy fonetyczne: procesyja = procesja (J), sanacyi = sanacji (J);

c.       obniżenie artykulacyjne i do e: okolecznos’ci = okoliczności (Cz);

 

            W gwarach ruskich, podobnie jak w językach wschodniosłowiańskich mamy do czynienia z akcentem swobodnym. Wpływ językowego sąsiedztwa widoczny jest w akcentowaniu niektórych wyrazów w badanych gwarach. Zasadniczo bowiem mamy tu do czynienia z akcentem paroksytonicznym, czyli charakterystycznym dla języka polskiego, pojawia się jednak również akcent inicjalny: aptekarom (Cz), było(Jas), haspadara (Jas), palili (Jas), uczony (Cz), uczonych (Cz), żałował (Cz) bądź oksytoniczny: farbami (Cz),kaniom(Jas), żydy(Cz).

            W związku z tym, że w językach wschodniosłowiańskich zaimek zwrotny się w wypadku czasowników zwrotnych jest ich cząstką, stanowi z nimi jedną całość akcentową, również w gwarach podlaskich dochodzi do przesunięcia akcentu w czasownikach zwrotnych, w których zaimek zwrotny się realizowany jest jako s’a, s’e, a między nim i czasownikiem brak jest pauzy, np. zostałs’a (Cz).

 

Dla gwar podlaskich charakterystyczne są wahania w końcówce B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, spowodowane sąsiedztwem gwar ruskich, dialektów kresowych i języków wschodniosłowiańskich. Zamiast ogólnopolskiej końcówki -ę w gwarach wschodniego Podlasia pojawia się końcówka -u. W badanym materiale cecha ta notowana jest tylko w gwarze Czerwonki, niemal brak jej (mimo bliskiego sąsiedztwa i wielu zbieżności) w gwarze Jasionówki, wyjątek stanowi forma: na chatu = do chaty.

Materiał z Czerwonki: bez Polsku = przez Polskę, chata w chatu = chata w chatę, etu szkołu = tę szkołę, kartoflu poobieranu = kartofle poobierane[1]; machorku = machorkę, mamy taku kapliczku = mamy taką kapliczkę; postawił kapliczku = postawił kapliczkę, pros’ic’ o renku = prosić o rękę, przerabiali na monku = przerabiali na mąkę, przerwac’ nauku = przerwać naukę; razabrac’ etu kapliczku = rozebrać tę kapliczkę, resztu = resztę, skorupku = skorupkę; sprowadz’ił nauczyc’elku = sprowadził nauczycielkę, takuju kukłu = taką kukłę, takuju starszu babc’u = taką starszą babcię; u Dubrowju = w Dąbrowie, wywalczyli szkołu = wywalczyli szkołę, za karu = za karę, zabrali żonu i mamu = zabrali żonę i mamę, założyli szkołu = założyli szkołę,  zapoznał dz’ewczynu = poznał dziewczynę, zrobił zabawu = zrobił zabawę.

Badany materiał pokazuje, że końcówkę -u przyjmują nie tylko rzeczowniki, lecz także pozostające z nimi w związku zgody przymiotniki i zaimki.

 

            Kolejny przypadek, który prezentuje wpływ sąsiednich dialektów i języków na gwary podlaskie to narzędnik liczby poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, który zamiast końcówką -ą przyjmuje końcówkę -oj, -aju. Wahania tego typu występują jedynie w gwarze Czerwonki: z toj wjoskoj = z tą wioską; kasic’ kasoju = kosić kosą; z mładz’eżaju = z młodzieżą; z mamaju = z mamą. Przy czym w ostatnim wypadku informatorka sama się „poprawia”, mówi: z mamaju... z mamo, jest to zatem cecha uświadamiana. W gwarze Jasionówki poświadczona została jednostkowa forma: z przyczepoj = z przyczepą.

            Na wahania w końcówce tych dwóch przypadków rzeczowników rodzaju żeńskiego ma niewątpliwie wpływ fakt, że w języku ogólnopolskim oba one kończą się nosówkami, których brak w gwarach ruskich i językach wschodniosłowiańskich, rzadko jako głoski nosowe są one artykułowane również w polskich gwarach wschodniego Podlasia (por. podrozdział o artykulacji nosówek).

 

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego i męskiego, których temat kończy się na spółgłoskę miękką bądź historycznie miękką przyjmuje w gwarach wschodniego Podlasia w M. l.mn. końcówkę -i względnie -y zamiast ogólnopolskiej końcówki -e. Jest to niewątpliwy wpływ językowego sąsiedztwa wschodniosłowiańskiego. Wahania takie notowane są w wywiadach z Czerwonki, Jasnionówki, Dolistowa i Niemirowa: koszuli = koszule (Cz), te stroi = te stroje (Cz); koni = konie (Cz); spodni = spodnie (Jas); cietrzewy = cietrzewie (Do); jaszczembi = jastrzębie (Do); swini = świnie (N); świni = świnie (J).

 

 

Poza wymienionymi w gwarach wschodniego Podlasia notowane są następujące zjawiska:

a.      wahania w końcówce miejscownika rzeczowników rodz. żeńskiego: na ulicu = na ulicy (Cz);

b.      zmiana liczby rzeczownika: rajstopu = rasjtopę (Cz) zamiast ogólnopolskiego rajstopy;

c.      wahania w końcówce Ms. rzeczowników rodz. żeńskiego w l. poj.: na kufru = na kufrze (Cz);

d.     wahania w końcówce D. rzeczowników rodz. zeńskiego l. poj. – końcówka -e zamiast ogólnopolskiej -i/-y: z pierzyne = z pierzyny (Jas);

e.      wahania w końcówce N. rzeczownika krew: u krwie = we krwi (Jas).

f.       wahania w końcówce N. rzeczowników rodz. męskiego l. poj. – końcówka -om zamiast ogólnopolskiej końcówki -em: z ksiondzom = z księdzem (Cz);

g.      wahania w końcówce D. l.mn. rodz. nijakiego jako wpływ sąsiedztwa wschodniosłowiańskiego: dwoje dzieciej = dwoje dzieci (Jas);

h.      wahania w końcówce D. l. poj. rzeczownika tata: dla tata = dla taty (Jas);

i.        wahania w odmianie rzeczownika bez: w beście = w bzie (Jas);

j.        wahania w końcówce N. l.mn. rzeczownika koń, dziecko: koniami = końmi (Do), dzieciami = dziećmi (Do), charakterystyczna dla całego dialektu mazowieckiego, stanowiąca wyrównanie do form N. innych rzeczowników;

k.      wahania w końcówce Ms. l. poj. rzeczownika las: w l’esi = w lesie (N).

l.        wtórne e ruchome w końcówce rzeczowników zakończonych na zbitkę spółgłoskową: wiater (Jas), (J);

m.    wyrównanie tematu przypadków zależnych rzeczownika ręka w liczbie mnogiej do tematu mianownika: rencami = rękami (Ś),

n.      wyrównanie końcówki wołacza l.poj. przymiotnika do końcówki rzeczownika: panno młodo = panno młoda (Ś);

o.      wyrównanie końcówki zaimka dzierżawczego mój w liczbie mnogiej do rzeczownika: moje rodzice = moi rodzice (J);

 

W badanych tekstach pojawia się niewiele liczebników, trudno zatem mówić o jakichkolwiek systemowych, czy konsekwentnych wahaniach we fleksji liczebnikowej. Pojawiły się natomiast następujące zjawiska:

a.                  końcówka -a w miejscu ogólnopolskiej końcówki -ego – odmiana rzeczownikowa, zamiast przymiotnikowo-liczebnikowej: do szes’dz’es’ąta dz’ewjąta roku = do sześćdziesiątego dziewiątego roku (Cz);

b.                  końcówka -a w miejscu ogólnopolskiej końcówki -i liczebnika trzydzieści: tridzieścia fur = trzydzieści fur (Cz);

c.                  końcówka -om w Ms zamiast ogólnopolskiej końcówki -ym: w trydziestom ósmom roku (Cz) – wpływ sąsiedztwa wschodniosłowiańskiego.

 

            Podlaska fleksja czasownikowa zasadniczo niewiele różni się do fleksji czasownikowej innych gwar dialektu mazowieckiego. Na podstawie badanych tekstów trudno wskazać zjawiska, związane z fleksją czasownika, które podobnie jak zjawiska fleksji nominalnej wiązałyby ją z sąsiedztwem wschodniosłowiańskim. Do wyjątków należą formy typu nie zapomnu = nie zapomnę (Cz), utworzone od polskiej podstawy za pomocą obcej końcówki fleksyjnej czy bezokoliczniki w gwarze Czechów Orlańskich (czytaj niżej).

Formy typu: szoł traktować bowiem należy jako zapożyczenia z gwar ruskich i języków wschodniosłowiańskich, a nie wynik różnic fleksyjnych. Nie oznacza to natomiast, że fleksja czasownika jest w wypadku gwar Podlasia zgodna z ogólnopolską fleksją werbalną.

 

            Na podstawie badanych tekstów można wyróżnić następujące sposoby wyrażania 1 os. l. poj. czasu przeszłego:

a.                 formy bezkońcówkowe: gospodarzył ja = gospodarzyłem (N), ja paszła = poszłam (Cz), ja pojechał = pojechałem (Jas), ja przyjechała = przyjechałem (J), ja tylko cztery skończyła = tylko cztery skończyłam (J), ja zaczęła = zaczęłąm (J), jak ja kawalerem był = gdy byłem kawalerem (Jas), jak ja pracowała = gdy pracowałam (Cz), latem chodziła = latem chodziłam (J), musiała = musiałam (Do), nie mogła spać = nie mogłam spać (J), pieniądze miał = miałem pieniądze (Jas), pusciła = puściłam (J), tak robiła = tak robiłam (J), zajszła = zaszłam (J), została sie = zostałam (Do),

b.                  formy końcówkowe: pjekłam (Cz), skończyłam (J), szykowalam (Cz),

 

We wszystkich analizowanych wywiadach dominują formy bezkońcówkowe, widoczna jest jednak pewna fakultatywność – zarówno w Czerwonce i Jabłecznej, gdzie form bezkońcówkowych jest najwięcej, pojawiają się czasowniki z końcówkami fleksyjnymi.

           1. os. l. poj. czasu teraźniejszego pojawia się zasadniczo tylko w tekście z Jasionówki – mamy tam do czynienia z dwiema formami z końcówką -m: dzielim się,  nie gotujem.

 

W badanych tekstach pojawiają się jeden sposób wyrażania 1 os. l. mn. czasu przeszłego czasowników: formy bezkońcówkowe z zaimkiem osobowym po czasowniku. Reprezentują je dwie formy wynotowane w Czerwonce , Jasionówce i Jabłecznej: my na niego przepisali = przepisaliśmy na niego (J), przyjechali my = przyjechaliśmy (Jas), sadz’ili my = sadziliśmy (Cz).

 

Poza wymienionym w badanych tekstach pojawiają się następujące zjawiska dotyczące fleksji czasowników:

a.       3 os. l. poj. czasu przeszłego: jez’dzin = jeździł (Cz);

b.      czas przeszły złożony: złapał był = złapał (Jas);

c.       formy bez kontrakcji: bojał sie = bał się (Do), stajała = stała (Jas);

d.     wyrównanie tematu form fleksyjnych do formy bezokolicznika, charakterystyczne również dla innych gwar dialektu mazowieckiego: najszed = nadszedł (N), przejszło  = przeszło (J), zajszłaby = zaszłaby (J), zajszła = zaszła (J), odejszło = odeszło (J).

Składnia jest bodaj najmniej reprezentatywnym podsystemem języka, jeśli chodzi o zróżnicowanie dialektalne polskiego obszaru językowego. Zróżnicowane geograficznie cechy składniowe są bowiem mało wyraziste, a składnia dialektalna bardzo zbliża się do składni języka ogólnopolskiego. Podlasie stanowi na tym te dość specyficzny kompleks gwarowy, wyróżniający się cechami składniowymi odróżniającymi go od języka ogólnopolskiego i pozostałych gwar dialektu mazowieckiego.

Nadużywana konstrukcja dla + dopełniacz, która zastępuje syntetyczną konstrukcję celownikową, jest charakterystyczna dla Podlasia. Przypisywana jest szczególnie mieszkańcom okolic Białegostoku, jest jednak swoista także dla terenów Drohiczyna, Siemiatycz, Bielska Podlaskiego, Mielnika oraz całego pasa Podlasia wschodniego. Przyimek dla w konstrukcjach celownikowych używany jest zarówno przez pokolenie najstarsze, średnie, jak i najmłodsze. Jak wynika z badań Janiny Gardzińskiej (Gardzińska 2001, 164), użycie tej konstrukcji nie jest zdeterminowane pochodzeniem czy wykształceniem. Wprawdzie występuje ono szczególnie często wśród mieszkańców wsi i małych miasteczek z wykształceniem podstawowym czy zawodowym, nie jest jednak czymś szczególnie rzadkim również wśród mieszkańców miast i miejscowej inteligencji. Chociaż w odniesieniu do tej ostatniej grupy zauważyć można tendencje do hiperpoprawności i unikania konstrukcji dla również w tych pozycjach, w których jest ona zgodna z normą ogólnopolską.

Badania Gardzińskiej przeprowadzone na tekstach pochodzących ze wschodnich rejonów Podlasia wskazują, że konstrukcja dla + dopełniacz zastępuje celownik najczęściej przy czasownikach:

a.                        wyrażających znaczenie korzyści, pożytku, niesionej pomocy i przeciwnie: braku korzyści lub straty, przy czym w pozycji dopełniacza występuje rzeczownik oznaczający istotę żywą. O ile niektóre konstrukcje tego typu: Zrobił coś dla ojca. Kupiła to dla dziecka są zgodne z normą ogólnopolską, o tyle w większości tego typu przypadków konstrukcja ta wymaga celownika bez przyimka. Charakterystyczne dla gwar podlaskich są natomiast wypowiedzi: Niemiec powiedział, że jak będzie pomagać dla niego, to on da wolną Ukrainę. Pani wyrwała dla mnie ząb. A Ty będziesz dawał dla niego jedzenie?[2].  

b. śnić: Śniła się dla mnie tamty nocy.

c.wyrażających czynność mówienia: Poszła i powiedziała dla pana. Nie miała kiedy tłumaczyć dla mnie.

Badacze nie są zgodni co do proweniencji tego typu konstrukcji składniowych. Uznanie ich jednoznacznie za wynik wpływów wschodnich jest chyba nie do końca prawdziwe, ponieważ na popularność konstrukcji typu: dla + dopełniacz wpłynęło kilka czynników zarówno zewnętrzno-, jak i wewnętrznojęzykowych:

a.                  silne oparcie w dialekcie północnokresowym i językach wschodniosłowiańskich;

b.                 rozchwianie normy poprawnościowej, które związane jest z popularnością (obserwowaną już od XIX wieku) przyimka dla w języku ogólnopolskim wzmacnianą faktem, że dopełniacz wyzyskiwany w tej konstrukcji jest przypadkiem częściej używanym niż celownik obligatoryjny w konstrukcji syntetycznej, co do którego mogą istnieć różnorakie wahania normatywne.

c.                  tendencja obserwowana w zachodnich językach indoeuropejskich do unikania konstrukcji syntetycznych, wymagających użycia większej ilości skomplikowanych form fleksyjnych na rzecz konstrukcji przyimkowych z przyimkami mającymi ściśle ograniczoną rekcję.

Jak widać, źródła konstrukcji dla + dopełniacz mają proweniencję ogólnopolską (szczególnie, że są obecne w polszczyźnie od czasów Bogurodzicy), na ich upowszechnienie się na terenach północno-wschodnich mają jednak wpływ języki wschodniosłowiańskie i dialekty kresowe.

W badanym materiale składnia z przyimkiem dla notowana jest sporadycznie, a jej użycie nie jest konsekwentne. Konstrukcja ta pojawia się w następujących przykładach: la brata konia kupić (Cz), la mnie kupne nie smakujo (Cz), powiedział dla tata (Jas), tak i życze i la was (Cz). Jak widać jest ona dosyć rzadka, pojawia się jedynie w gwarach miejscowości położonych na północy, brak jej natomiast w gwarach południowych.

Jest to składnia charakterystyczna dla pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego, będąca wynikiem wpływów języków wschodniosłowiańskich, dla których charakterystyczna jest składnia typu liczebnik (dwa, trzy, cztery) + dopełniacz l. poj. rzeczownika rodz. żeńskiego. Badania gwary knyszyńskiej pokazują, że są to już jednak relikty, występujące jedynie w języku osób starszych. W pozostałych przypadkach dominuje składania zgody, charakterystyczna dla języka ogólnopolskiego.

W badanych gwarach również dominuje ogólnopolska składnia zgody, pojawiają się jednak poświadczenia składni dopełniaczowej w połączeniu z liczebnikami dwa, trzy, cztery: dwie karoł zabili = dwie krowy zabili (Cz), dwie krów = dwie krowy (N), trzy rodz’in = trzy rodziny (Cz). Jest to cecha niekonsekwentna: dwie wjery = dwie wiary (Cz), trzy rodziny było = trzy rodziny były(J). Przeważają formy gwarowe nad formami ogólnopolskimi, co nie świadczy bynajmniej o regresie tej konstrukcji. W gwarze Niemirowa i Jabłecznej składnia ta charakteryzuje również rzeczowniki rodzaju męskiego: dwa lat s’edz’ał i dwa mies’acy = dwa lata siedział i dwa miesiące (N), po dwa lat = po dwa lata (J), trzy lat nie było = trzy lata nie było (J).

Na miejscu natomiast ogólnopolskiej składni liczebników powyżej czterech z rzeczownikiem rodz. męskiego w dopełniaczu, w badanych gwarach pojawia się konstrukcja zgody: dwadz’es’c’a kilometry = dwadzieścia kilometrów (Cz), dwadzies’cia metry = dwadzieścia metrów (Jas), dwies’c’e metry = dwieście metrów (Jas), pjatnaście metry = piętnaście metrów (Jas), s’edem ahtary = siedem hektarów (Cz), siedem hektary = siedem hektarów (J), sto metry = sto metrów (Jas),

Pojawiają się również konstrukcje typu: osiem chłopa = osiem chłopów (Cz), charakterystyczne nie tylko dla gwar podlaskich.

a.       wymienne używanie przyimków bez i przez: bez Polsku = przez Polskę (Cz), bez rzeke = przez rzekę (Cz), bez tuju reku = przez tę rzekę (Cz);

b.      wymienne używanie innych przyimków: za ciążu = w ciąży (Cz);

c.       użycie konstrukcji przyimkowej zamiast bezprzyimkowej: na ranku = rano (Jas);

d.                 użycie l. poj. dla czasownika być w konstrukcji: a jakie jest, takie rosno = a jakie są, takie rosną (N). Związane jest to z brakiem formy l.poj. czasownika być w czasie teraźniejszym w językach wschodniosłowiańskich;

e.                  konstrukcja my z wami, zastępująca zaimek my bądź konstrukcję ja z tobą: my z wami porozmawiamy = ja z tobą porozmawiam (Do).

Zachwianie kategorii męskoosobowości nie jest cechą jedynie podlaską – charakteryzuje zasadniczo nie tylko cały dialekt mazowiecki, lecz także wszystkie dialekty polskie. W związku z tym, że jest to cecha z pogranicza składni i fleksji zasługuje na osobne omówienie.

Zasadniczo na Podlasiu realizowany jest model: te dobre chłopy kosili, te dobre baby pomagali. Zachwianie kategorii męskoosobowości może się zatem przejawiać na kilku poziomach:

a.       połączenia zaimka z rzeczownikiem męskoosobowym;

b.      połączenia przymiotnika z rzeczownikiem męskoosobowym;

c.       końcówki rzeczownika męskoosobowego;

d.                 połączenia rzeczownika niemęskoosobowego z czasownikiem w rodz. męskoosobowym.

Zachwianie kategorii męskoosobowości odnotowane zostało niemal we wszystkich badanych tekstach gwarowych.

 

 

Czerwonka

alfabety = analfabeci, byli czasy = były czasy, byli imjona = były imiona, byli wjoski króleskie = były wioski królewskie, byli zabawy = były zabawy, muzykanty byli = muzykanci byli, oni byli bardzo dobryje = oni byli bardzo dobrzy, renczniki jeszcze byli ­, są żonate = są żonaci (ludzie), takie czasy byli = takie czasy były, takie zwoje byli pałatna = takie zwoje płótna były, wjoski nie należeli = wioski nie należały, zbiegi okolicznos’c’i byli = zbiegi okoliczności były, żydy = żydzi;

Jasionówka

buty byli = były buty, buty wisieli = buty wisiały, byli druty = były druty, sosenki byli = sosenki były, spodnie byli = spodnie były, wozy duże byli = wozy duże były, wszystkie połuciekali oni = wszystkiepouciekałyone (o dziewczynach);

            buty wojskowe byli = buty wojskowe były, byli by pamjątki  = byłyby pamiątki, jagody prześliczne byli = jagody prześliczne były, oni myśleli = one myślały (o żurawiach), przepadli jagody = przepadły jagody, (cietrzewie) się pokazali = cietrzewie się pokazały, wszyscy pracowite = wszyscy pracowici.

 

byli Sowiety = byli Sowieci;

Jabłeczna

jimiona byli = imiona były, konie zdychali = konie zdychały, kosze byli duże = kosze były duże, mama i ciotka tak robili = mama i ciotka tak robiły, skrzypce byli = skrzypce były, te prawosławni = ci prawosławni, wyroby byli = wyroby były.

Najwięcej przykładów zachwiania kategorii męskoosobowości zaobserwować można na płaszczyźnie połączenia rzeczownika niemęskoosobowego z czasownikiem w rodzaju męskoosobowym: byli zabawy; jeden przykład pokazuje zachwianie tej kategorii na płaszczyźnie połączenia rzeczownika męskoosobowego ludzie, który w cytowanym wyrażeniu uległ elipsie, z przymiotnikiem – oni byli bardzo dobryje (o ludziach), podobny przykład stanowi wypowiedź: są żonate = są żonaci (ludzie). W materiale z Jabłecznej notowane jest zakłócenie kategorii męskoosobowości na płaszczyźnie połączenia zaimka z rzeczownikiem: te pawosławni = ci prawosławni. W wywiadach z Czerwonki i Niemirowa pojawiają się natomiast formy fleksyjne, poświadczające zastosowanie końcówek fleksyjnych, charakterystycznych dla rzeczowników męskoosobowych przy rzeczownikach rodzaju niemęskoosobowego: alfabety, krawce, muzykanty, Sowiety, żydy zamiast ogólnopolskiego: analfabeci, krawcy, muzykanci, Sowieci, żydzi. Wyjątkowo w gwarze Dolistowa pojawia się archaiczna forma dzięciołowie = dzięcioły dla rzeczownika niemęskoosobowego z końcówką -owie zarezerwowaną (od nowopolskiej doby rozwoju języka polskiego (Długosz Kurczabowa, Dubisz 2003, 197) dla rzeczowników męskoosobowych.

Na przykładzie powyższego materiału można stwierdzić, że zachwianie kategorii męskoosobowości jest cechą dość konsekwentną i w zasadzie brak od niej odchyleń. Jedyne wyjątki znajdują się w gwarze Dolistowa: obok gwarowych form: cietrzewie się pokazali, niemalże w jednym zdaniu pojawiają się formy, odnoszące się do tych samych ptaków: nie wiem, gdzie one odleciały; przyleciały.

O zachwianiu kategorii męskoosobowości świadczy również D l.mn. rzeczowników rodz. niemęskoosobowego, które w języku ogólnopolskim przyjmują końcówki zerowe bądź końcówkę -i, w gwarach zaś końcówki -ów, charakterystyczne dla rzeczowników rodzaju męskoosobowego. Jest to cecha charakterystyczna dla całego dialektu mazowieckiego. W badanym materiale poświadczona jest w następujących formach: dzieciów = dzieci (Do), kozaczków założe = kozaczki założę (J), owcoł już mało = owiec już mało (Cz), śpiewać kolendów = śpiewać kolęd (Ś), tradycjów = tradycji (Cz), szmatoł = szmat (Cz), wiele kapów = ile kap (Ś), żmijów = żmij (Do).

 

Powyższy opis fonetyki, fleksji i składni gwar wschodniego Podlasia stanowi charakterystykę gwar polskich, które w mniejszym lub większym natężeniu mogły ulegać wpływom gwar ruskich, dialektów kresowych i języków wschodniosłowiańskich. Wpływy te jednak nie były bezpośrednimi zapożyczeniami całych form, a jedynie zapożyczeniami wzorca odmiany, konstrukcji składniowych czy fonemów nieobecnych w języku polskim. W gwarach tych znajduje się jednak wiele elementów, które trudno zaklasyfikować jako jednoznacznie polskie, ale zmodyfikowane przez wpływ językowego sąsiedztwa wschodniosłowiańskiego. Do takich zapożyczeń należy zaliczyć:

a.                  formy rzeczownikowe poświadczające zjawiska językowe charakterystyczne tylko dla języków wschodniosłowiańskich: pałatna = płótna (Cz); niekatoryje = niektórzy; katoryj = który (Cz); czeławiek = człowiek (Cz); karowy = krowy (Cz); muż (wyszła za muż) = mąż (Cz); dożdż = deszcz (Cz); sabaki = psy (J);

b.                  formy czasownikowe, których zarówno fleksyjny, jak i fonetyczny kształt jest zgodny z kształtem fleksyjnym i fonetycznym w językach wschodniosłowiańskich: szoł = szedł (Cz); pajdu = pójdę (Cz); ja budu = ja będę (Cz); izmieniac’ = zmieniać (Cz); uc’iok = uciekł (Cz); nie chac’ełaby (Cz); pajdz’et = pójdzie (Cz); zniali = zdjęli (Cz); zatrubili = zatrąbili (Cz); trimajut = trzymają (Cz); każe = mówi (Cz); brachac’ = szczekać (Jas); chwatali = wystarczali (Jas); uwjerit = uwierzy (Jas); paszoł = poszedł (Jas); uwjerit = uwierzy (Jas); priszoł = przyszedł (Jas);

c.                  formy przymiotnikowe i zaimkowe odmieniane zgodnie z deklinacją wschodniosłowiańską: takoj = takiej (Cz), jaku przyniósł = jaką przyniósł, takuju będziem ubierali = jaką przyniósł, taką będziemy ubierali (Cz); niekatory = niektórzy (Jas); dołchi = długi (Jas);

d.                 formy przymiotnikowe poświadczające zjawiska charakterystyczne tylko dla języków wschodniosłowiańskich: małodyje = młodzi (Cz), maładyj = młody (Jas)

e.                  formy liczebnikowe: adnacha = jednego (Cz); mnoho = dużo (Cz); adz’in = jeden (Jas);

f.                   niesamodzielne części mowy: bolsze = więcej (Cz); k sobie = do siebie (Cz)[3], wsio = wszystko (Cz);

g.                  całe frazy: l’ubow nie kartoszka, razbirac’ nie budz’esz = miłość nie kartofle, nie będziesz przebierać (Jas);

 

Nagranie z Czechów Orlańskich jest typowym przykładem zmieszania dwóch kodów językowych: języka ogólnopolskiego z elementami gwarowymi i miejscowej gwary określanej przez mieszkańców Podlasia, jako mówienie „po prostu” czy „po swojemu”. Dla Podlasia (szczególnie Podlasia wschodniego) jako terenu przygranicznego, na którym ścierają się różnorodne wpływy narodowościowe, kulturowe, religijne, a co za tym idzie – językowe, charakterystyczna jest umiejętność przełączania kodów językowych w zależności od sytuacji komunikacyjnej i odbiorcy wypowiedzi. W związku z tym, że zarówno w serwisie Gwary polskie, jak i niniejszym kompendium dialektologicznym podstawę badań stanowią gwary powstałe na podłożu polskim, większość nagrań w nich prezentowanych przedstawia właśnie tego typu wypowiedzi. W bazie dialektologicznej Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii UW znajdują się jednak nagrania gwar podlaskich, powstałych na podłożu języków wschodniosłowiańskich. Informatorka z Jabłecznej (katoliczka) mówi o prawosławnych mieszkających w tej wsi, że oni teraz mówio tak po swojemu, po prostu, chco, żeby z nimi tak mówić, sama jednak w rozmowie z eksploratorką posługuje się gwarą polską, a zapytana: Co to znaczy „po prostu”, „po swojemu” potrafi podać jedynie kilka przykładów z mowy swoich sąsiadów, przyznaje jednak, że ją rozumie i potrafi się nią posługiwać.

Z nieco inną sytuacją mamy w wypadku nagrań pochodzących z Jasionówki. Informator, uprzedzony, że eksploratorkę interesują zagadnienia językowe, rozpoczyna swoją opowieść, mówiąc „po prostu”, w miarę rozwoju sytuacji posługuje się jednak gwarą polską. Rozmowie towarzyszyły dwie kobiety z rodziny informatora, które co jakiś czas napominały go, aby mówił po prostu, mimo tego informator w dalszej części wywiadu posługuje się raczej gwarą polską. Jedyny wyjątek od tej zasady ma miejsce w momencie, gdy przytacza on (na zasadzie mowy niezależnej) swoje bądź cudze wypowiedzi sprzed lat. Na przykładzie wywiadu przeprowadzonego z panem Czesławem Lutym widać zatem, że naturalniejszą sytuacją językową jest dla niego posługiwanie się gwarą polską. Taką gwarą posługuje się również żona pana Czesława – nie tylko w wypowiedziach udzielanych eksploratorce, lecz także w dialogach z mężem. To właśnie zatem gwara polska jest naturalnym sposobem porozumiewania się w tej rodzinie. Na taki, a nie inny przebieg wywiadu nie mogła mieć również wpływu obecność eksploratorki – jest ona bowiem spokrewniona z informatorem, nie jest osobą obcą i z zewnątrz.

Z bardzo podobną sytuacją mamy do czynienia w wypadku nagrania z Czechów Orlańskich. Tu również informatorka wiedziała, że eksploratorkę interesują zagadnienia językowe – gwara Podlasia, i podobnie jak w wypadku wywiadu z panem Czesławem Lutym, eksploratorka nie była osobą obcą, z zewnątrz. Informatorka rozpoczyna swoją wypowiedź, posługując się gwarą o podłożu wschodniosłowiańskim. Od samego początku widać jednak, że nie jest to dla niej naturalny sposób wypowiadania, ponieważ informatorka „poprawia się” z gwary polskiej, czy nawet z języka ogólnopolskiego na mówienie „po prostu”: Ja mieszkam... ja żywu. Z upływem czasu informatorka przestaje się niejako pilnować i w opowieść mówioną „po prostu” wplata coraz więcej elementów języka ogólnopolskiego, czy też gwary polskiej tak, że trudno jednoznacznie zaklasyfikować jej wypowiedzi.

Wywiad z Czechów Orlańskich potwierdza konsekwentną obecność tych cech (zwłaszcza fonetycznych), które w pozostałych tekstach pojawiają się sporadycznie. Należy do nich między innymi dźwięczne, krtaniowe h, które pojawia się tu zarówno w sytuacjach, gdy jest wynikiem wymiany g do h, np. mohli, jak i tam, gdzie nie jest ono wynikiem takiej wymiany, np.: hak. Podobną konsekwencję można zaobserwować w wymowie ł przedniojęzykowozębowego, które pojawia się zasadniczo wywiadzie z Czechów, zarówno wówczas, gdy informatorka „pilnuje się” niejako, aby mówić „po prostu”, jak i w tych częściach wypowiedzi, które konstruowane są w języku ogólnopolskim. Do innych wyrazistych cech fonetycznych, które w pozostałych tekstach pojawiają się dosyć rzadko, zaliczyć należy twardą wymowę spółgłoski r przed samogłoskami szeregu przedniego, np. treba.

Najwięcej odrębności między wywiadem z Czechów a wywiadami przeprowadzonymi w innych wsiach pojawia się na płaszczyźnie fleksji i słownictwa. O ile jeśli w gwarze Czerwonki czy Jasionówki pojawiają się końcówki fleksyjne charakterystyczne dla języków wschodniosłowiańskich, a obce językowi polskiemu (np. końcówka-u w B l. poj. rodz. żeńskiego zamiast ogólnopolskiej -ę), to są one dość rzadkie. W gwarze Czechów Orlańskich dominuje natomiast charakterystyczna fleksja czasownikowa: zasadniczo wszystkie czasowniki w bezokoliczniku przyjmują w wypowiedziach informatorki końcówkę: -ty lub –ti: rozkidaty, wyruszowati, wyroblaty.

Powyższe przykłady nie przesądzają oczywiście, że gwary ruskie, mówienie „po prostu”, „po swojemu” szczególnie na wschodnim Podlasiu, są zjawiskiem ginącym –odmiana ta zdaje się jednak zarezerwowany dla konkretnych sytuacji rodzinno-sąsiedzkich, odległych wspomnień; ponadto posługują się nim najstarsze pokolenia, młodsze i najmłodsze albo mają jej bierną znajomość, albo też posługują się nią jedynie w kontaktach z rodzicami i dziadkami.

 

 

            Powyższa analiza pokazuje, że gwary wschodniego Podlasia, mimo iż wykazują między sobą wiele cech wspólnych, nie są językowym monolitem. Badania materiału współczesnego pozwalają przede wszystkim na stwierdzenie obecności tych cech, które od lat odróżniały gwary podlaskie od gwar innych regionów Polski, a łączyły je z dialektami kresowymi i językami wschodniosłowiańskimi – w zakresie fonetyki należą do nich ł przedniojęzykowo-zębowe, h dźwięczne, miękka wymowa l’ przed samogłoskami szeregu przedniego i (rzadziej) tylnego. Cechy te jednak tracą na sile i w analizowanych wywiadach pojawiają się wymiennie z u niezgłoskotwórczym, ch bezdźwięcznym i stwardniałym l.

            Kolejnymi dwiema cechami fonetycznymi wyróżniającymi gwary podlaskie z na polskiej mapie dialektologicznej jest akanie i ukanie. W badanym materiale daje się zauważyć pewna prawidłowość: akanie notowane jest głównie w gwarach północnego Podlasia (Czerwonka, Jasionówka), ukanie – w gwarach Podlasia południowego (Jabłeczna, Niemirów), widoczne są tu jednak pewne odstępstwa, zwłaszcza w gwarze Dolistowa, w której pojawiają się obie wymienione cechy.

            We wszystkich wywiadach pojawia się także charakterystyczne dla Podlasia śledzikowanie, czyli półmiękka wymowa spółgłosek środkowojęzykowych. Ma ona jednak różne nasilenie: najsilniej reprezentowana jest w gwarze Czerwonki i Niemirowa, najsłabiej w gwarze Jasionówki i Czechów Orlańskich, przy czym jak widać taki stan rzeczy nie jest związany z podziałem geograficznym podlaskiego terytorium językowego.

 

ahtar – hektar (Cz);

alfabety – analfabeci (Cz);

atka – ciotka (Do)

babka – akuszerka (J);

ciernica – przyrząd do obróbki lnu (Cz)

dłużkie – długie (Do);

do tej pory – do tego miejsca (Do);

dziatulki – dzieci (Do);

fluk – pogardliwie o człowieku (Jas);

galafe – kalesony, spodnie, galoty (Do);

garbacieńki – garbaty (Jas);

haspadar – gospodarz (Jas);

inakszy – inny (Jas);

inszy – inny (Jas);

jełolnik – cielak (Cz)

korman – kormoran (Do);

ktości – ktoś (Jas);

kulasi – kulawy;

kupne – kupione (w odróżnieniu od swoich) (Cz);

miarkuj – myśl, kombinuj (Jas);

musowo – koniecznie (Jas);

na dwa ganki wesele = wesele w dwóch domach (Cz);

na żarty – na jedzenie (Jas);

nosidła – przyrząd do noszenia siana (Do);

otkos – rów (Do);

poprzód – wcześniej (J);

pozawczoraj – przedwczoraj (Do);

rozczyna – zakwas, robiony przy pędzeniu bimbru (N);

rudzizna – brudna woda (Do);

rydzyk – ptak (Do);

sianowanie – zbieranie siana (Jas);

szmurgafki – sznureczki, sznurówki (Do);

ścieplić – ocieplić się (Do);

tamuj – tam (Jas)

tedy – arch. ‘wtedy, wówczas’ (Cz)

trapać – o liściach tabaki: szarpać (Cz);

trapka – szmatka (Jas);

tut – tutaj (Cz)

uliść – wyjść (Jas);

uże – wsch. już (Cz);

wiele – ile (J), (Cz), (Ś);

zakisło – zakwasiło się (N);

zmjadlić – zmiędlić (czynność przy obróbce lnu) (Cz)

zmówiny – spotkanie rodzin młodych, na którym omawiane są wszelkie szczegóły uroczystości (Do);

 

---