Gwary spiskie – to gwary południowomałopolskie (zob. dialekt małopolski). Od zachodu graniczą z gwarą podhalańską, od północnego wschodu z gwarą lachowską (Lachów sądeckich), od południowego wschodu z gwarą Górali sądeckich. Jest to jedna z gwar pasa górskiego (obok podhalańskiej, orawskiej i południowożywieckiej). Gwar spiskich używa się na obszarze między rzeką Białką, Dunajcem a Magurą Spiską, w regionie podtatrzańskim (okolice Kieżmarku na Słowacji) i w dolinie Popradu w okolicach Starej Lubowli na Słowacji (zob. Mapa: Spisz w Polsce i na Słowacji). W Polsce zajmują niewielki obszar, na znacznie większym terenie mówi się „po śpisku” na Słowacji. Gwary spiskie są zróżnicowane, a to zróżnicowanie jeszcze się pogłębia na skutek odmiennej przynależności państwowej i wiążącej się z tym odmiennej sytuacji socjolingwistycznej na terenie Spiszu polskiego i słowackiego oraz z oddziaływania języka ogólnopolskiego i innych gwar polskich w części polskiej, a języka ogólnosłowackiego i gwar słowackich na Spiszu w Słowacji. Tu przedstawiona zostanie przede wszystkim gwara spiska używana na Spiszu polskim, czyli gwara części północno-zachodniej Spiszu położonej między rzeką Białką i Dunajcem w powiecie nowotarskim po polskiej stronie granicy państwowej. Polskie gwary spiskie zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego, takie jak: fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. dziź jag jest
, jag mnie
, jag ugryz
, tag inne
, śterug nalezało
, = dziś jak jest, jak mnie, jak ugryzł, tak inne, czterech należało; mazurzenie, np. scęśliwe
, jesce
, nojstarso
, młodsy
, stycniu
, cięzarówkom jezdzom
, sło
, cerwone
= szczęśliwe, jeszcze, najstarsza, młodszy, styczniu, ciężarówką jeżdżą, szło, czerwone.
e ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk ey lub przechodzić w y ( é → y także po spółgłoskach miękkich), np. brzygu
, podjyzdzo
, odyjdzie
= brzegu, podjeżdża, odejdzie; a ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk ao lub przechodzić w o ( á → o): mniejso
, teroz
, chroboki
, nieprowda
, kołoce
, na obiod
, pon
, momy
= mniejsza, teraz, robaki, nieprawda, kołacze, obiad, pan, mamy; o ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk ou lub przechodzić w ó ( ó → u zapisywane jako ó), np. ftoury
, gatunkók
.
Samogłoski nosowe są wymawiane następująco: tylna samogłoska nosowa –ą w wygłosie ma wymowę rozłożoną -om, np. młodsom
, som
, z tom najstarsom córkom
, godajom
= młodszą, z czwórką, są, z tą najstarszą córką, gadają, często ścieśnioną do –um, np. z tum mamum mojum
, solum
, wychodzum
= za swoją, mamą moją, solą, wychodzą; obie nosówki w śródgłosie są natomiast wymawiane tak jak w języku ogólnym lub w sposób ścieśniony. Spisz z sąsiadującym z nim Podhalem łączy m.in.: Gwary spiskie wyróżniają się od pozostałych gwar południowo-małopolskich przejściem wygłosowego ch → f, np . ni ma kupnyf
, o tyf
, p|rżikuchennyf
, w woreckaf
, w tyf nazwaf
, na karteckaf
, na wirf
, = nie ma kupnych, o tych, przykuchennych, w woreczkach, w tych nazwach, na karteczkach, na wierzch, chcieli (zawsze też kt > ft, chć > fć, np. nifto
, ftoury
.mp3{/mmp3} = nikt, który, chcieli). Na płd.-zachodnim Spiszu natomiast, m.in. w Jurgowie występuje jak na Podhalu przejście –ch → k), np. tyk małyk
, w tyk rokak
, na pozyckak na spłatak
, takik kruchyk
, w takik piórkak
, niek (będzie)
, wystawionyk
, w onyk gojak
, po ścianak
= chałup, tych małych, w tych rokach (tj. latach), na pożyczkach na spłatach, takich kruchych, w takich piórkach, niech, wystawionych . O tym jednak, że pierwotnie tu też było ch → f świadczą hiperyzmy z -k w końcówce -ów (wymawianej jako -uf), np. rokók
, do workók
, gatunkók
, (pięć) siostrók
, z takik wie głazók
= roków (tj. lat), do worków, gatunków, siostrów (tj. sióstr), takich płazów . Cecha ta obejmuje tylko kilka wsi na zachodzie Spiszu, m.in. Jurgów, Czarną Górę i Rzepiska. Inne cechy to: brak na ogół spółgłosek protetycznych, co można wiązać z wpływem języka słowackiego; rzadko słaba prelabializacja, np. łokazjo
, łoni
, łocalało
= okazja, oni, ocalało; brak r w przedrostku roz-, typowe dla płd. i zach. Małopolski, np. ozgrzoło
= rozgrzało; silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, np. czech
, czecio
, czydzieści
, czynoście
, nie czeba
, szczylo
= trzech, trzecia, trzydzieści, trzynaście, trzeba, strzela; przedniojęzykowe ł obok coraz częstszego u niezgłoskotwórczego, czyli ł wymawianego tak jak w języku ogólnym (w zapisie fonetycznym oznaczanego przez u z łuczkiem u dołu): przykłod
, nie brakuwało
, i zostałak
, jag my w|ymyły
; pojawienie się pod wpływem słowackim h zamiast g: (takie) hrubse
= grubsze, i r zamiast rz: zrucajom
= zrzucają, wrucały
= wrzucały; końc. 1 os. lp. cz. ter. ym, np. piecym
, ucym
, nie z|ałujym
= piekę, uczę, nie żałuję, oraz nawiązujące do gwar sądeckich końc. – ma // me 1 os. lmn. cz. ter.: p|iecyme
, g|odoume
, j|adyema // j|adyeme = pieczemy, mamy, jedziemy; 1 os. lp. czasu przeszłego z aorystycznym -ch, które na ogół na Spiszu daje –f, a tylko na zachodzie Spiszu -k, np .: przysłaf
, zef ucyła
, zek tu z|ostała
, tuk sie w|ychowała
, wydałak sie
, = przyszłach (tj. przyszłam), żech uczyła (tj. żem uczyła), żech tu została (tj. żem tu została), tuch się wychowała (tj. tum się wychowała); bezokoliczniki na uwać: b|uduwać
, |uratuwać
, p|oreperuwać
, w|yprasuwać
= budować, uratować, poreperować, wyprasować, i formy czasu przeszłego z -uw- zamiast z -ow- lub -iw-/-yw-, np. brakuwało
, ćwiartkuwali
, odcytuwali
, w|ymajstruwaoł
, w|pisuwały
= brakowało, ćwiartowali, odczytywali, wymajstrował , odróżniające Spisz od Podhala, a łączące go z gwarami sądeckimi.
Gwary spiskie w Polsce i duża ich część na Słowacji (głównie północna) na ogół rozróżniają formy męskoosobowe i niemęskoosobowe czasowników (chłopi byli, baby były), ale w południowej części Spiszu słowackiego przeważnie upowszechniły się w połączeniu ze wszystkimi rzeczownikami niezależnie od ich rodzaju gramatycznego formy męskoosobowe na -li (chłopi byli, baby byli), a na niewielkim skrawku na północno-wschodnim Spiszu – formy niemęskoosobowe na -ły (chłopi były, baby były). Charakterystyczne jest też słownictwo spiskie, w części tożsame z podhalańskim, np. dziedzina ‘wieś’, chudobny ‘biedny’, furt ‘ciągle’, hej ‘tak’, mojka ‘młody pęd drzewa iglastego’, nej ‘no i, a więc’, norymnica ‘nawałnica, ulewa’, niekiedy już zanikające, nieużywane, zachowane tylko w pamięci najstarszych mieszkańców, zwłaszcza nazwy dawnych realiów, np. łabda ‘piłka’, putnia ‘do noszenia wody’, rajbacka ‘deska z karbami do prania’, stryźlok ‘materac ze słomy’, śporet ‘piec’, biglajs ‘żelazko do prasowania na wkład węglowy’, warcula ‘kądziel’. Wpływy słowackie najsilniejsze są na południowo-wschodnim Spiszu; przejawiają się zarówno w fonetyce (m.in. r i h zamiast rz, g), morfologii (końcówka. -ym i -me w 1 os. lp. i lmn. czasu teraźniejszego), jak i w słownictwie, np. gumbicka ‘guzik’, ołowrant ‘podwieczorek’, petnac ‘piętnaście’, powiedelnica ‘konfesjonał’. |
