DEKLINACJA W KASZUBSZCZYŹNIE (łac.
declinatio, tj. skłanianie, tu dostosowanie końcówek do tematów; kasz.
kùncowanié,
przëpôdkòwanié) to – jak we wszystkich językach fleksyjnych, wyrażających stosunki przestrzenno-czasowe między przedmiotami i osobami za pomocą tematów i końcówek – odmiana wyrazów przez przypadki. W deklinacji kasz. wyróżnia się 7 przypadków z ograniczonym użyciem wołacza (
krzikôcz,
wòłiwôcz), np. częściej powie się
Zosza! niż
Zoszo! Dobrze trzyma się on jeszcze w zdrobnieniach, np.
Jankù,
Léónkù,
pòmòżëta!
Knôpkù!, też w wyrazach pospolitych w bezpośrednim zwrocie do osoby:
sąsadze!,
knôpie! – i w wyrazach obelżywych:
të smarkù smarkati!,
blérwò! ‘źle o owcy’,
klãpò! ‘źle o krowie’ itp. Występują też 2 liczby, przy czym daw. końcówki l. podwójnej (
dualis) narz. ‑
ama lub ‑
óma już w funkcji l.m. mogą się pojawiać we wszystkich rzeczownikach, np.
nogama,
zãbama,
pòlama,
prosãtama, też w celowniku i narzędniku zaimków
nama ‘nam, nami’,
wama ‘wam, wami’. Miejscownik l.m. deklinacji rzeczownikowej i zaimkowo-przymiot. ma ‑(
a)
mi obok ‑(
a)
ma, np.
taczima dobrima chłopami║
chłopama. W kasz. pn. i śr. mian. l.p. r.m. i r.n. ma końcówkę
‑ã (≤
‑em):
bratã. W deklinacji rzeczownika zwracają uwagę: a) r.ż. rzeczowników
céń obok
céniô,
diszel; b) l.p. r.ż. rzeczownika
płëca ‘płuco’ (też r.ż.
płëc); c) nowsza deklinacja przymiotnikowa (
odmiana przymiotnikowa) rzeczowników na ‑
é ≤
*‑ьje typu
kôzanié,
żëcé, a więc
żëcégò,
żëcémù, (ò)
żëcym, powstała przez analogię do przymiot. r.n. typu
dobré,
dobrégò,
dobrémù (wraz z synkretyzmem przypadków) obok daw. rzeczownikowych typu
wiesela,
wieseli; d) daleko posunięte zjawisko końcówek równoległych, np. w l.m. mian.
chłopi║ chłopë║ chłopòwie, dop.
òwc║ òwcy║ òwców; e) pnkasz. krótkie formy rzeczowników
kam,
krzem,
płom,
rzem, też
jiczëm║ jiczmë (na pd.:
kamiéń,
krzemiéń,
płomiéń,
rzémiéń,
jãczmiéń); w kasz. lit. zwykle archaiczne
kam(
ë),
krzemë,
płomë,
rzemë,
jãczmë. W przymiotnikach uwagę zwracają: a) żywe dotąd formy krótsze typu
rôd,
nôłożen ‘przyzwyczajony’,
wôrt,
żiw,
pełen,
próżen, z niem. przejęte
fòrsz,
karsz,
fejn i inne ({przymiotniki krótsze}); b) żywotność daw. odmiany prostej przymiot. dzierżawczych z sufiksami ‑
ów,
‑owa,
‑owe║ ‑owò, np.
tatów,
tatowa,
tatowe║ tatowò,
Janków,
Jankòwa,
Jankòwe║ Jankòwò, lub
‑in║ ‑ën, ‑
ina║ ‑ëna, ‑
ino║ ‑ëno, np.
mamin,
sostrzën; c) w stopniu najwyższym regularny przedrostek
nô-:
nôlepszi,
nôzdrowszi; d) zachowanie
‑ã w bierniku l.p. r.ż. zaimków typu
jã,
niã,
naszã,
swòjã (obok
ją,
nią,
naszą,
swòją, jak pol.); e) resztki kategorii dualu, zwł. w zaimkach, np.
ma,
naju,
nama;
wa,
waju,
wama; nadto daw. formy dualne zaimka
ma,
wa odnoszą się do wielu osób, gdy pluralne
më,
wë obsługują tzw.
pluralis maiestaticus. W liczebnikach charakterystyczne jest użycie liczebników zbiorowych tylko w mian., np.
dwòje dwiérzi,
troje dzecy, ale już (z)
dwóma dzecama. Zaimkowe formy z pochodzenia dualne (
dualis) mają znaczenie l.m., a pierwotne pluralne używane są w funkcji { L pluralis maiestatis}, np.
wa jidzeta ‘idziecie’ obok
Wë jidzece ‘Pani, Pan idzie’,
waju nie bëło doma ‘nie byliście w domu’ wobec
Was nie bëło doma ‘Pani, Pana nie było w domu’.
