Gwara regionu
Ziemia biecka (Pogórze wschodnie)

 

Gwara okolic Biecza na Podkarpaciu, czyli części dawnej ziemi bieckiej, to gwara południowomałopolska. Według podziału dialektu małopolskiego dokonanego przez Stanisława Urbańczyka gwara dawnej ziemi bieckiej należy do gwar Pogórza – wyodrębnionej jego wschodniej części (zob. Mapa nr 1. Pogórze wschodnie na mapie dialektalnej Polski Stanisława Urbańczyka. Za: Urbańczyk 1962). Nie jest jednak z nim tożsama, gdyż wschodnie Pogórze w podziale dialektalnym S. Urbańczyka obejmuje znacznie większy teren, zwłaszcza na północy, sięgając po linie Tarnów – Rzeszów. 

 

Z kolei w świetle podziału dialektu małopolskiego przedstawionego przez Kazimierza Nitscha w jego „Wyborze tekstów polskich” (II wydanie z 1960 r.) gwary dawnej ziemi bieckiej  lokują się w obrębie gwar Małopolski południowej nizinnej, jego wschodniej części  (zob. Mapa nr 2. Gwary dawnej ziemi bieckiej na mapie dialektalnej Kazimierza Nitscha według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960). Nie ma natomiast w Wyborze polskich tekstów gwarowych żadnego tekstu z obszaru gwarowego tu opisywanego (na południe od Tuchowa, z okolic Biecza i Gorlic czy na zachód od Jasła), gdyż przytoczone przykłady pochodzą z okolic Chrzanowa, Wadowic, Krakowa, Tarnowa, Dębicy i Rzeszowa.

 

Zgodnie natomiast z klasyfikacją gwar małopolskich Eugeniusza Pawłowskiego jest to obszar małopolskich gwar południowo-zachodnich (pas karpacko-podgórski), ale znajdujący się już na granicy z obszarem wschodniomałopolskim starszym (jasielsko-rzeszowskim). Wyróżniony przez badacza obszar małopolskich gwar południowo-zachodnich także obejmuje znacznie większy obszar niz opisywane tu gwary dawnej ziemi bieckiej, sięgając wąskim pasem głęboko na północ. Zob. Mapa nr 3. Gwary dawnej ziemi bieckiej na mapie dialektu małopolskiego Eugeniusza Pawłowskiego (za: Pawłowski 1966). 

Pogórze jest bardzo zróżnicowane gwarowo. Obejmuje duży obszar od wschodniej granicy Śląska przez tereny wokół Oświęcimia po część powiatu jasielskiego na wschodzie, na południu graniczy z Orawą, Podhalem i Spiszem, z terenami połemkowskimi, zwartymi łemkowskimi do 1945 roku (zob. Mapa nr 4. Granica między dialektem małopolskim i zwartym obszarem łemkowskim do 1945 roku. Za: Stieber 1982, dołączona mapa), na północy sięga po linię Bochnia – Tarnów.  Na obszarze gwar Pogórza została wyodrębniona jego wschodnia część. Od wschodu graniczy z gwarami Pogranicza wschodniego młodszego), tj. z gwarami nowszego pochodzenia powstałymi na podłożu ukraińskim), od północy natomiast sąsiaduje z gwarami Małopolski środkowej, a od zachodu z gwarami sądeckimi.

        W Atlasie gwar polskich Karola Dejny w tomie I Małopolska (AGP I 1998) z obszaru gwarowego dawnej ziemi bieckiej (części wschodniej Pasu Pogórza w podziale S. Urbańczyka) uwzględniono następujące punkty: Binarowa (gm. Biecz, wieś w pobliżu Bugaja) – punkt 925, nieco dalej na zachód położoną Stróżną (gmina Bobowa, obecnie pow. gorlicki) – punkt 931 oraz z leżącego na wschodzie tego obszaru Osieka Jasielskiego (wieś gminna, pow. jasielski) – punkt 932 (już blisko Pogranicza wschodniego młodszego), z części północnej dawnej ziemi bieckiej – Siedliska (gm. Tuchów, pow. tarnowski) – punkt 917.

        Pobliski teren gwarowy – okolice Dukli zostały natomiast wszechstronnie opisane w pracach Haliny Kurek (por. np. Kurek 1988, 1990, 1994, 1995, 2003). Okolice Dukli to już obszar gwarowy pograniczny, kędy biegnie ważna izofona mazurzenia, gdzie część wschodnia Pasa Pogórza (w terminologii S. Urbańczyka) czy Małopolski południowej nizinnej (w terminologii K. Nitscha) styka się z Pograniczem wschodnim młodszym (nowszym).

 

1)      fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. B: jag Niemcy, jezd lepiej, Ł: jag miała, juz ustalili, zamówidź muzyke ­= jak Niemcy,jest lepiej, już ustalili, zamówić muzykę (zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowane regionalnie). Udźwięcznianie spółgłosek zachodzi też w formach historycznie złożonych, przede wszystkim w formach czasu przeszłego i trybu rozkazującego, por. B: zaniózym, zanióześ, zmógym, stługym, ukrodym, Ł: p^łosedym, p^łosedeś = zaniosłem, zmokłem, stłukłem, ukradłem, poszedłem, poszedłeś; B: niyźmy, piżmy = nieśmy, piszmy, jezdem, jezdeś = jestem, jesteś, także w złożonych formach zaimkowych, takich jak: B: chodźjak, S: chodźjaki = choć jak ‘byle jak, jakkolwiek’, choć jaki ‘byle jaki, jakikolwiek’.

2)      mazurzenie, np. B: lepse, wis co, przyset, wiecór, blaske, mniejsym, starsy, rózne, ojcyzne, więkso, ułozyli, pszenicka i grosek, grubse, muse, zawse, zaceło, upiece, namocyło sie, jesce, cego, do Bieca, juz, w łózecku, nizej, sukienecke, usyła, kozde, cymś, przesła, nojwidocniej, moze, zył, S: copka, kacka, corny, cos, p^łocekać, sk^łocyć, O: syja, k^łosyk, p^łosła, naso, zaba, maze, m^łoze, przysło, sie uciesyli, wark^łocami; Ł: przyjezdzoł, ocepiny, warkoc, sukali = lepsze, wiesz co, przyszedł, wieczór, blaszkę, mniejszym, starszy, różne, ojczyznę, większą, ułożyli, pszeniczka i groszek, grubsze, muszę, zawsze, zaczęło, upiecze, namoczyło się, jeszcze, czego, do Biecza, już, w łóżeczku, niżej, sukieneczkę, uszyła, każde, czymś, przeszła, najwidoczniej, może, żył, czapka, kaczka, czarny, czas, poczekać, skoczyć, szyja, koszyk, poszła, nasza, żaba, mażę, może.

O ile pierwsza z cech zachowuje się w pełni (jest to bowiem nie tylko cecha dialektalna, ale regionalna, obejmująca znaczne obszary Polski), o tyle druga, tj. mazurzenie, występuje niekonsekwentnie. Użytkownicy gwary unikają bowiem mazurzenia jako cechy wybitnie gwarowej, wyraźnie uświadamianej i często w przeszłości wyśmiewanej. Zakres tego zjawiska się kurczy i obejmuje tylko niektóre wyrazy i formy wyrazowe. Niejednokrotnie widać, że zjawisko to zaczyna być ograniczane do poszczególnych rdzeni, a więc powoli ulega leksykalizacji. Poświadcza tę tendencję AGP I, zob. Mapa 15, gdzie zarejestrowano także brak mazurzenia w niektórych wyrazach branych za podstawę opracowania mapy. Podobnie Renata Kucharzyk potwierdza w gwarze Rzepiennika Strzyżewskiego wycofywanie się mazurzenia. Jest to cecha zdecydowanie recesywna, która w sytuacjach oficjalnych występuje marginalnie, również w sytuacjach nieoficjalnych staje się rzadka (Kucharzyk 2003: 70). Wymowa mazurząca lepiej się utrzymuje w wyrazach typowo gwarowych i w końcówkach fleksyjnych, także także w większym stopniu zachowuje się w odniesieniu do spółgłoskoski cz niż w stosunku do ż, sz (por. jw.: 70).

Związane z mazurzeniem jest zjawisko siakania, gdy spółgłoski dziąsłowe sz, ż są zastępowane spółgłoskami miękkimi ś, ź, np. B: straśnie, śklonka, śpitol, ^łośli, S, O: śli, weśli, przyśli, śprychy  = szklanka, szpital, poszli, szli, szprychy; B: ziobro, droźnić, przydróźnik = żebro, drażnić, przydróżnik. Występuje ono w zapożyczeniach lub w wyrazach rodzimych, gdzie może być wynikiem upodobnienia do następującej spółgłoski miękkiej. W AGP I odnotowano takie formy w Binarowej (dysiel, ziobro), Stróżnej (ziobro), Siedliskach (źmija, ziobro), zob. Mapa 16.  

 

Samogłoski pochylone zachowały się w gwarze tylko częściowo (głównie pochylone o, zapisywane w naszym opracowaniu jako o^u), gdyż widoczna jest tendencja do silnego ścieśniania samogłosek a, e. Rzadko zachowują się więc one jako odrębne dźwięki pośrednie, najczęściej podlegają jeszcze ścieśnieniu i utożsamiają się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami wyższymi o, y. Te silne ścieśnienia samogłosek są dziś charakterystyczną cechą gwary Pogórza wschodniego (por. AGP I, Mapy 75, 82).

Samogłoska ścieśniona (pochylona) a po podwyższeniu artykulacji (ścieśnieniu) utożsamia się w wymowie z samogłoską o, a przykłady wskazują na taką jej realizację zarówno w rdzeniach, jak i w morfemach gramatycznych:

a) w rdzeniach wyrazów, w których występowała dawna samogłoska długa a, np. B: do nos, ułomywały, ^łobiod, napolić, teroz, gwołty, okrować, sie pomogało, sie spoliły, jo, w krzoki, S: trowa, ptok, pon, roz, ^łon corny, copka, bioły, chołpa, O: wortało, Ł: corne, wionek, (w miejscu ogp. do nas, ułamywały, obiad, teraz, gwałty, okrawać, się pomagało, się spaliły, ja, w krzaki, opowiadał, trawa, ptak, pan, raz, czarny, czapka, biały, chałupa, wartało, tj. warto było, czarne);

b) w poszczególnych pozycjach morfologicznych, m.in.

- w 1., 3. os. lp. r. męskiego czasu teraźniejszego i przeszłego czasowników koniugacji -m, -sz, np. B: powiedzioł, woło, mioł napchoł, mioł, opowiadoł, wyloły, nagrzoło, S: mom, godo, jo godóm, woło, O: p^łoganioł, p^łoznoł, loło, Ł: spodoboł, mioł = powiedział, woła, miał, napchał, wylały, nagrzało, mam, on gada, ja gadam, woła, poganiał, poznał, lało, spodobał, miał,oraz w bezokolicznikach, których temat kończy się na a długie, np. B: grzoć, O: wloć,= grzać, wlać; 

- w D. lp. rzeczowników rodzaju nijakiego z dawnym sufiksem *-ьje, np. B: tylo picio i jedzynio, Ł: tego weselo, = tyle picia i jedzenia, tego wesela;

- w M. lp. przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników porządkowych rodzaju żeńskiego, np. B: więkso, tako wysoko, S: silno, O: zawiniynto, piyrso, Ł: = większa, taka wysoka, zawinięta, pierwsza;

- w przyrostkach rzeczownikowych: ak, anka, arz, np. B: bugajok, piekorz, S: sitniconki, strzesyniok, O: chłopoki, = bugajak, piekarz, sitniczanki, strzeszyniaki, chłopaki;

- w przedrostku stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków: naj-, na-, np. B: nojlepi, nojstarsy, nojgorse = najlepiej, najstarszy, najgorsze.

Samogłoska ścieśniona é, w wymowie utożsamia się z y, zarówno po spółgłoskach twardych, jak i po miękkich, np. B: wiys co, rzyka, biyda, chlyb, mlyko, syr, ciymny, śtyry, wiycie, O: dopiyro, śpiywało sie, wylyźcie,  mniyjse, wiychy, śpiywali i rozbiyrali, zaśpiywoł, talyrz, uciyk, syr, Ł: przyśpiywki, na piychote = pieniądze, wiesz co, rzeka, bieda, chleb, mleko, ser, ciemny, cztery, wiecie, dopiero, śpiewało się, wyleźcie, mniejsze, wiechy, śpiewali i rozbierali, zaśpiewał, talerz, uciekł, ser, przyśpiewki, na piechotę. W AGP I (Mapa 83) w Binarowej odnotowano zwężenie ścieśnionego e do i: śnig, a w Stróżnej i Siedliskach kontynuant ‘y. Zebrane przez mnie przykłady i znajomość gwary pozwalaja przypuszczać, że forma śnig jest wyjątkowa (typowa jest tylko śniyg).

Renata Kucharzyk, która zbadała realizację samogłosek pochylonych w zależności od sytuacji oficjalnej bądź nieoficjalnej stwierdziła, iż:

„Stan zachowania wymowy gwarowej jest uzależniony przede wszystkim od cech socjalnych respondentów (wiek, wykształcenie, zawód, pochodzenie społeczne), a także w pewnym stopniu od cech wewnątrzsystemowych (występowanie zmiennej (å)w określonej kategorii językowej)” (jw.: 35).

Samogłoska ścieśniona o (w zapisie oznaczana o^u) najczęściej utrzymuje się jako dźwięk pośredni między samogłoską o i u, np. B: boro^uwki, go^urke, wieco^ur, dro^uga, co^urka, ro^uw, O: po^ułke = borówki, górkę, wieczór, droga, córka, rów, półkę, rzadziej utożsamia się z u, co jest rezultatem oddziaływania wymowy ogólnopolskiej.

 

Na barwę samogłosek wpływają także spółgłoski sonorne m, n, r, l, ł, j, stąd głównie ścieśniona wymowa zarówno  samogłosek przed spółgłoskami nosowymi}, jak i samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi, czyli oN > óN || o^uN, np. B: niezadowolóny, gónili, kólendnicy, w dómu, ón, kónory, kómora, pómagało sie, kóń, O: w dómu, zrobióny, k^łónia, słóme, splecióne, gómółke, stróny, ustrojóne, p^łorobióne, kójmi, w^łodóm, ^łóny, słónine, Ł: kónia = niezadowolony, gonili, kolędnicy, w domu, on, konary, komora, pomagało się, koń, eN > yN, np. B: osiym, Ł: potym, O: błote^ym, wiym, jedyn = osiem, potem, błotem, wiem, jeden. Poświadcza taki rozwój grup oN, eN na badanym obszarze AGP I (Mapy 97, 81). Natomiast grupa uN podlega rozszerzeniu artykulacyjnemu, czyli obniża się artykulacja u, stąd uN > o^uN, np. gro^unt, fo^unt, piero^un = grunt, funt, piorun (por. też AGP I, Mapa 101).  

Inne charakterystyczne cechy, także nieograniczone tylko do tego terenu, związane z wpływem spółgłosek półotwartych na poprzedzające je samogłoski, to:

- przejście niektórych eł > oł, np. B: połne pudołko, kukiołka = pełne pudełko, kukiełka, a także w niektórych formach w wygłosie w -o^uł, np. w imieniu Pawo^uł (B) = Paweł.  

- przejście wygłosowego lub śródgłosowego -ił, -ył > -uł głównie w formach czasownikowych, najczęściej w 3 os. lp. r. męskiego czasu przeszłego, rzadziej w 3. os. lmn., np. B: ch^łodziuł, robiuł, pobiuł, O: jeździuł, by^uły, ch^łodziuły, by^uła, ch^łodziuła, by^uły, wzio^uły, młóciuły, sie suno^uły, sie robiuł  = chodził, robił, pobił, jeździł, były, chodziły, była, chodziła, były, wzięły, młociły, się sunęły, się robił, także w wyrazie kobyłka, por. O: koby^ułki, B: k^łobo^ułka. Cofnięcie i do u przed tautosylabicznym ł w 3. os. lp. r. męskiego czasu przeszłego i wyrównania do form tautosylabicznych w innych pozycjach poświadcza AGP I (Mapa 89) we wszystkich uwzględnionych wsiach z części wschodniej Pogórza.

 

Rozkład nosówek jest podobny do ogólnopolskiego, z tym, że samogłoski nosowe są wymawiane najczęściej ze ścieśnieniami, stąd samogłoska przednia ę daje w wymowie niekiedy nosowe y lub grupę yn, np. B, S: gyⁿś, ciyⁿzki, wiync, O: bymbyn, dziewcynta, świyntach, ^łowinie^yntych, pamiynto, dziesiyńć, nastympny, świyncili, a samogłoska tylna ą wymawiana jest jako głoska bliska nosowemu u przed spółgłoskami szczelinowymi lub jako on / un, np. B, S: łunka, wuⁿski, piuntka, dziesiunty, O: wiunga = wiącha. W wygłosie ę traci nosowość, ale się nie ścieśnia i daje w wymowie e, np. widze, robie, ch^łodze, O: ^łopołke, samogłoska ą natomiast najczęściej nie ulega odnosowieniu, ale jest wymawiana w sposób rozłożony jako -om /um, np. B: całom, jakomś pastom, na całom zime, bijom ciele, idum, tak sie zwijajum, wojne przegrajom, naftum, całom robote, robio^um, nieso^um, Ł: paniom młodom, ch^łodzum, z druzbom = całą, jakąś pastą, na całą zimę, biją ida, tak się zwijają, wojnę przegrają, naftą, całą robotę, robią, niosą, panią młodą, chodzą. Na tle gwar Bugaja, Sitnicy i Łużnej wyróżnia się gwara Olszyn, w której nosówka tylna w wygłosie ulega raczej denazalizacji niż rozkładowi, por. np. nie pusco, zeby jo uźroł, młóco, ‘ nie puszczą, ale: w^łodóm, p^łod kuchniom = wodą, pod kuchnią. Poświadczają taką wariantywną realizację nosówki tylnej w wygłosie badania Renaty Kucharzyk, która zanotowała w Rzepienniku Strzyżewskim zarówno jej denazalizację, jak i rozłożoną wymowę, przy czym pierwszy typ wymowy z -o < -ą jest rzadszy, drugi –om / -o^um < -ą o wiele powszechniejszy (Kucharzyk 2003: 48). Drobne różnice w rozkładzie samogłosek nosowych w stosunku do języka ogólnopolskiego dają się zauważyć w wyrazach: B: zląkła, okręgły, okręglutki, rozwięzuje, = okrągły, okrąglutki, rozwiązuje.

 

Na miejscu samogłoski o występującej w języku ogólnym po spółgłoskach miękkich lub stwardniałych w różnych formach wyrazowych w gwarze ziemi bieckiej mamy e (zob. Przegłos e > o), np. B: uniesła, naniesło sie, wyniesły, przyniesły, wiesna, biedro, mietła, niese, S: biere, wieze, O: na wiesne = wiosna, biodro, miotła, niosę, biorę, wiozę. Liczne przykłady wyrównania do form z nieprzegłoszonym ‘e rejestruje AGP I (Mapa 95).

 

Samogłoska o (ale nie o pochodzące z á pochylonego) oraz rzadko u jest poprzedzana ṷ niezgłoskotwórczym, wymawianym i zapisywanym tu jako ł. Labializacja w gwarach okolic Biecza występuje:

a)       szczególnie w nagłosie, czyli na początku wyrazu, np. B:  ^łopoły, ^łodrebine, ^łoddo, ^łu, ^łobiod, ^łopadało, ^łony, ^łokna ^łotwierały, ^łona ^łobeszła, ^łobjął, ^łucyć, ^łucho, ^łulubiony, O: ^łopołke, ^łowinie^yntych, ^łoknem, S: ^łuskocył, ^łoko, ^łowca, ^łostoł sie, ^łogród, Ł: ^łobcinały, ^łobrus, ^łobmowiali = opoły, odrobinę, odda, u, obiad, opadało, one, okna otwierały, ona obeszła, objął, uczyć, ucho, ulubiony, opałkę, owiniętych, oknem, uskoczył, oko, owca, ostał się, ogród, obcinały, obrus, obmawiali;

b)      także w śródgłosie (przede wszystkim przed o), ale tylko w pozycji po spółgoskach wargowych i tylnojęzykowych, podobnie jak w gwarze Rzepiennika Strzyżewskiego (por. Kucharzyk 51), np. B: na w^łodzie, p^łogoda, w^łozić, p^łoszłam, jo sie b^łoje, przych^łodził, b^łosco, p^łod b^łokiem, O: p^łoznoł, wyścig^łowoł, p^łoganioł, na^łokoło, p^łosed, g^łospodyni, sie sch^łodzili, sie p^łog^łodzili, S: p^łojechoł, p^łodskocuł, p^łole, k^łowol, k^łosa, Ł: w^łoziuł, k^łościoła, dalek^ło, teg^ło wszyskieg^ło= na wodzie, pogoda, wozić, poszłam, ja się boję, przychodził, boso, pod bokiem, poznał, wyścigował, poganiał, naokoło, poszedł, gospodyni, sie schodzili, sie pogodzili, pojechał, podskoczył, pole, kowal, kosa, woził.

Duży zakres labializacji poświadczają także mapy 92, 93 z AGP I w Binarowej oraz Renata Kucharzyk w pobliskiej wsi Rzepiennik Strzyżewski, która zbadała zakres występowania labializacji samogłoski o w zależności od typu sytuacji: nieoficjalnej bądź oficjalnej. Z jej badań wynika, że wyraźna jest tendencja do unikania wymowy gwarowej (zwłaszcza w sytuacji oficjalnej), na co wpływ ma przede wszystkim wiek respondentów i rodzaj pracy przez nich wykonywanej. Najwcześniej usuwany jest element protetyczny z nagłosu, dłużej utrzymuje się w śródgłosie (Kucharzyk 2003: 55-56).

Samogłoski a, e, i w zasadzie już sporadycznie może poprzedzać jota,  np. B:  ^jinacy, ^jigła, ^jiść = inaczej, igła, iść. Prejotacja jest jednak obecnie zjawiskiem rzadkim, dotyczy głównie samogłoski i, wyjątkowo a, e, np. B: ^janioł, ^Jadam, ^Jewa = anioł, Adam, Ewa.

 

Samogłoska o jest w części omawianego regionu (spośród uwzględnionych w kompendium wsi tak jest w Bugaju) wymawiana bez zmiany barwy, ale niedaleko biegnie granica uprzednionej wymowy samogłoski o jako e. Mieszkańcy Bugaja i okolic nie mający tej cechy w swoim języku wyśmiewali się z tych, którzy tak mówili, powtarzając powiedzenie przypisywane „sitnicoko^um” i „kwiatonowicoko^um” (mieszkańcom sąsiednich wsi Sitnicy i Kwiatonowic): „B^łekiem, b^łekiem, b^łe średkiem błeto”. Jeden z mieszkańców Bugaja uzyskał też przezwisko Debry, gdyż tak prawdopodobnie wymawiał słowo dobry (jako debry).

 

Samogłoska a przed jotą  w 2. os. lp. i lmn. trybu rozkazującego przechodzi w e, czyli -aj > -ej, np. B: dej, dejcie, oddejcie, grej, słuchejcie sie, pisej, godej, S: czekej, wstawej, O: śpiywej, czytej, żegnej = daj, dajcie, oddajcie, graj, słuchajcie (się), pisz, gadaj, czekaj, wstawaj, śpiewaj, czytaj, żegnaj (por. poświadczenia tego typu form w AGP I, Mapa 73).

Samogłoska e w grupie -ej natomiast ścieśnia się do -i (po spółgłoskach miękkich) lub do -y (po spółgłoskach stwardniałych, także tych, które uległy mazurzeniu), a jota w wygłosie zanika. Dzieje się tak przede wszystkim:

- w formach stopnia wyższego przysłówków (por. AGP I, Mapa 134), por. B: dawni, lepi, g^łorzy, ^jinacy, śmieli, S: późni, weseli, Ł: downi, inacy, racy = lepiej, gorzej, inaczej, śmielej, później, weselej, dawniej, raczej,

- w końcówce -ej zaimków przymiotnych i przymiotników, por. B: w naszy wsi, u swoji siostry, Ł: do pani młody, O: do ty ^łopołki, u pani młody, na ty dródze, ^ło piyrsy abo ^ło dwunosty = w naszej wsi, u swojej siostry, do pani młodej, do tej opałki, na tej drodze, o pierwszej albo o dwunastej,

- w śródgłosie niektórych wyrazów, np. zdymowały B, S, Ł, zdymcie O= zdejmowały, zdejmijcie.

 

Typowe jest wtrącanie samogłoski e do grup spółgłoskowych (tzw. e wstawne), poświadczone też w AGP I (Mapa 56 zdziebło w Binarowej i Stróżnej), np. B: wiater, meter, liter, kiosek = wiatr, metr, litr, kiosk, oraz e w formach przyimków i przedrostków w, z (por. AGP I, Mapa 64), np. B: we wodzie ze sokiem, ze ziymie, zesed, wesed, zesuno^uńć, zdziebło, O: we Wielki Cwortek, we Wielko Sob^łote, we Wielki Pióntek  = w wodzie z sokiem, zszedł, wszedł, zsunąć, źdźbło, w Wielki Czwartek, w Wielką Sobotę, w Wielki Piątek. Odwrotne zjawisko, tj. usuwanie oboczności e – zero dźwięku (tzw. e ruchomego), czyli wprowadzanie e do wszystkich form przypadków zależnych widać w wyrazie mech, por. S, B: mechem.

W wymowie spółgłosek tylnojęzykowych k, ch, zwracają uwagę następujące zjawiska:

1)      typowe dla Małopolski przejście wygłosowego -ch > -k, ale tylko w końcówkach fleksyjnych, np. biednyk takik ludzi, do nik, po miastak, na nieckak, na nogak, tyk borówek, w tyk staryk butak, śtyrek, O: (furmanek by^uło) całyk, na tyk furak, wszyskik ludzi = biednych takich ludzi, do nich, po miastach, na nieckach, na nogach, tych borówek, w tych starych butach, czterech, całych, na tych furach, wszystkich ludzi; wyjątkowo w partykule niech wymawianej jako niek B; choć wymowa ta już ustępuje również w końcówkach (por. oboczne tych || tyk staryk w AGP I poświadczone w Binarowej i Stróżnej – Mapa nr 18), ale - jak wynika z badań Renaty Kucharzyk – w porównaniu z innymi cechami gwarowymi utrzymuje się stosunkowo dobrze zarówno w sytaucjach nieoficjalnych, jak i oficjalnych, na co wpływ ma przede wszystkim nieuświadamianie sobie i nieinterpretowanie jej jako cechy gwarowej (Kucharzyk 2003: 60); 

2)      wymowa spółgłoski ch jako k w innych pozycjach, w grupach chc, chw (zob.  Grupy spółgłoskowe z ch), np. kcesz, kcący, kwili, kwilka, kwolić = chcesz, chcący, chwilka, chwalić, zwłaszcza w grupie chrz, np. krzesnołojciec, krzesnomatka, krzest, krzciny, krześniok, krzon = ojciec chrzestny, matka chrzestna, chrzest, chrzciny, chrześniak, chrzan (por. AGP I, Mapa 25); a w grupie tch w niektórych wyrazach zastąpienie ch przez f, np. tfórz B = tchórz, ale jest to zjawisko rzadkie (poświadczone też w Binarowej, por. Mapa 22 AGP I);

3)      hiperpoprawne zastępowanie -k przez -ch w wyrazie borcuch (B) = borsuk (por. też w AGP I, Mapa 19 postać z -ch z Binarowej);

4)      dawna postać niektórych wyrazów z etymologicznym ch, por. chrobok (B, S) = robak.

 

W omawianej gwarze wyraźna jest tendencja do pomijania ł w grupach spółgłoskowych, zwłaszcza po spółgłosce g, tam, gdzie występuje ono w języku ogólnym, np. B: putnianke, (jaśka) upić, zogówek, S: gupi, suchać, Ł: dugie = płótnianka, (jaśka) łupić, zagłówek, głupi, słuchać, długie (zob. też AGP I, Mapa 58). To ł bywa pomijane równiez w pozycji interwokalicznej (między dwiema samogłoskami), np. Ł: bya, siedziaa = była, siedziała. Tę cechę dawno, gdyż już w XVII w., zauważył Wacław Potocki, mieszkający w Łużnej (uwzględnionej w naszym kompendium), który poświadczył ją w żartobliwej fraszce „Omyłka o pogłównem” (pogłówne to rodzaj podatku płaconego od głowy), por.

W niektórych wyrazach grupy spółgłoskowe z t podlegają zmianom, t wymawia się jako k, np. B, S: krzyźwy = trzeźwy.

Charakterystyczne dla omawianej gwary są uproszczenia grup spółgłoskowych, zwłaszcza w wygłosie, np. B, S: lyź, wiyź, niyś, złoś, sierś, prząś, O: zjeś, plyś, dojś, niyś  = leźć, wieźć, nieść, złość, sierść, prząść, zjeść, pleść, dojść (por. AGP I, Mapa 59 z wieloma przykladami takich uproszczeń z Binarowej, Stróżnej, Siedlisk), także i w środku wyrazów (w śródgłosie), np. grup rdł > rł, łn > łń, stn > sn, rnk > rk, śln > śń, por. B, S: garło, połnie, krzesny, gorka, ziorko, naumyśnie, maśnicka = gardło, południe, chrzestny, garnka, ziarnko, naumyślnie, maślniczka, kk w k, np. lyki, miynki = lekki, miękki (poświadczone w AGP I, Mapy 60, 61), rzadziej na początku wyrazu (w nagłosie), np. dl > l, gdź > dź, por. B, S: lo, dzie, dziesik, O: dzie= dla, gdzie, gdzieś . Uproszczona jest też wymowa  grup spółgłoskowych strz, zdrz, trz, strz jako szcz, żdż, -cz-, -szcz-, np.B, S, L, Ł: czeba, szczała, szczelać, szczecha (por. AGP I, Mapa 57). W sposób uproszczony jako ż / sz jest też wymawiana we wszystkich badanych wsiach grupa r-z lub r-s, np., marznie (wym. mażnie), rznąć (żnąć), gorztka (wym. gosztka) = garstka (por. AGP I, Mapa 34 rs >ř, Mapa 35 r-z > ř).

 

 

W niektórych rdzeniach czy poszczególnych wyrazach (szczególnie w imionach Henryk, Konrad) pojawiają się wstawne spółgłoski d, np. B, S: Hyndryk, Kondrad, lub r, np. trynk, trynkować = tynk, tynkować.

 

Spółgłoska przedniojęzykowa n w wyrazach, typu panienka, okienko, maślonka, firanka, tj. wtedy, gdy spółgłoska k należy do formantu słowotwórczego (przyrostka), a spółgłoska n do tematu, jest wymawiana jako ŋ tylnojęzykowe (tzn. takie, jak w wyrazach bank, gang, a więc wtedy, gdy n i spółgłoska tylnojęzykowa należą do tematu). Asymilację n do k na granicy morfemów poświadcza też AGP I (Mapa 55).

 

Zamiast ń, które kończy sylabę, w wymowie słyszymy często j (czyli zanika zwarcie ń), np. B, S: pajski, pajstwo, siyj, ciyj, bajka, kojski, k^ło^ujmi, ciyjszy, tajszy, błogosławiyjstwo, pełniusiyjko, O: k^łój, k^łójmi, ^łogiyj = pański, państwo, sień, cień, bańka, koński, końmi, cieńszy, tańszy, błogosławieństwo, pełniusieńko, koń, ogień. Ta cecha została dobrze poświadczona w AGP I (Mapa 37).

 

Inne rzadsze cechy to:

1)      w miejscu ogp. grupy jrz wymawiane jest źr (zob. Grupy spółgłoskowe kontynuujące psł. *sr’, *zr”, np. B, S: nie uźre, uźroł, spoźryć, wyźroł, O: zeby jo uźroł, uźrała = nie ujrzy, ujrzał, spojrzeć, wyjrzał, ujrzała (potwierdzone w AGP I, Mapa 51, ale już obok wymowy zgodnej z ogólnopolską);

2)      formy z wymianą grupy sł > sw w niektórych czasownikach, np. B, S: swyseć, poswać, wyswać = słyszeć, posłać, wysłać i wtórnie powstałe czasowniki wielokrotne posywać, wysywać;

3)      formy typu dłuksy (por. AGP I, Mapa 62), czyliz dysymilatywnym k przed przyrostkiem -szy (zob. Rozpodobnienie), leksy = dłuższy, lżejszy;

4)      postać zbanek = dzbanek (z archaicznym z), notowane we wszystkich wsiach (zob. też AGP I, Mapa 31, zbanek zarejestrowany w Binarowej, Stróżnej i Siedliskach);

5)      przestawka głosek, np. druślok (B, S) = durszlak, giergonia (B, S, O) = georginia, korcipka (B, S) = kocierpka ‘korczyna’;

6)      ślady akcentu inicjalnego (na pierwszej sylabie): B, S: b^łojsko, chołpa, rozmajte, p^łockej, połnie, O: na b^łojsku, w połnie, Ł: chałpy = boisko, chałupa, rozmaite, poczekaj, południe (ppor. AGP I, Mapa 65: formy dziołcha, bojsko, p^łockej, rozmajte z Binarowej);

7)      wyraz łyżka wymawiany jest przez najstarszych mieszkańców (już sporadycznie) jako ło^ujska (B, S).

 

Niektóre rzeczowniki (niezbyt liczne) mają inny rodzaj niż w polszczyźnie ogólnej, np. B, S, O: ta litra, krawatka, beretka, samogona, ten gorąc – ogp. ten litr, krawat, beret, samogon; to gorąco.

Cześć rzeczowników żeńskich zakończonych na spółgłoskę lub na -i w gwarze regionu, podobnie jak w wielu innych gwarach, ma inną postać mianownika na -a, np. B, S: wsza, gospodynia, mysza = wesz, gospodyni, mysz.

Rzeczowniki mogą w odmianie przybierać też inne końcówki, np.

1)      w  dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowniki męskie częściej przybierają końcówkę -a, np. ze stoła, do lasca, z woza, od płota (por. AGP I, Mapa 124);

2)      końcówkę -e w dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich na -a (archaiczną, kiedyś typową też dla polszczyzny ogólnej), np. B, S: ze studnie, do piwnice, ze ziemie = ze studni, do piwnicy, z ziemi (inaczej w AGP I, Mapa 122, gdzie w Binarowej i Siedliskach odnotowano wyrównanie końcówek do -i||-y);

3)      hiperpoprawną końcówkę -owi w celowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich mających w języku ogp. -u, np. B, S: kotowi, chłopowi, dniowi.

4)      końcówkę -e zamiast końcówki -u w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich miękkotematowych zakończonych na spółgłoskę zmazurzoną s, np. B, S: w kapelusie = w kapeluszu (zob. AGP I, Mapa 123);

5)      formy  mianownika lmn. rzeczowników męskich, typu wójcio z końcówką collectivum -á, na wzór bracia, księża, np. B, S, Ł wójcio, policjancio, muzykancio (zob. AGP I, Mapa 120);

6)      w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników żeńskich i nijakich końcówkę -ów (właściwą rzeczownikom męskim), a zatem następuje uogólnienie -ów w dopełniaczu lmn. rzeczowników niezależnie od ich rodzaju gramatycznego, np. B: pchłów, śprychów, glistów, wszów, myszów;

7)      końcówkę -ami w  narzędniku liczby mnogiej rzeczowników także tam, gdzie w polszczyźnie ogólnej, jest -mi, np. liściami, gościami, koniami (ale częściej kło^ujmi), dłoniami (ale obok dło^ujmi), niciami.

Ciekawe są formy liczebnikowe: B: z dwióma chłopokami, z obióma, dwójko, pięciórko ludzi.

W formach czasowników typowe jest pomijanie przyrostka -nę-, np. B, S, O: ciągła, ciągli, krzykła, krzykli, zamkła, zamkli, pragła, pragli (por. ogp. ciągnęła, ciągnęli, krzyknęła, krzyknęli, zamknęła, zamknęli, pragnęła, pragnęli).

Gwara omawianej wschodniej części Pogórza rozróżnia formy męsko- i niemęskoosobowe, np. chłopy siekli, baby prały.

Niektóre czasowniki odmieniają się według innego typu odmiany, np. B, S: gwizdom, dryptom, klaskom (wg koniugacji -m, -sz, a nie -ę, -esz, jak w polszczyźnie ogólnej) = gwiżdżę, drepczę, klaszczę; ale: O: jo umie = umiem; B, S, O: lubiałam, lubiał, lubieli = lubił, lubiła, lubili.

W formach 1 os. lp. czasu teraźniejszego upowszechnia się twarda spółgłoska wargowa, tam, gdzie w języku ogólnym występuje miękka, por. B, S: skube, rombe, grzebe, drape, kope, złame = skubię, rąbię, grzebię, drapię, kopię, złamię.

W wyniku analogii do form tematu 1 os. lp. czasu ter. powstają formy 1. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego, typu (B, S) mogymy, muszymy, piekymy, jadymy, niesymy, bierymy, idymy = możemy, musimy, pieczemy, jedziemy, niesiemy, bierzemy, idziemy.

W 1 os. lmn. czasu przeszłego występują formy, typu B, S: jechalimy, robilimy, chodziłymy, gwizdalimy, wołalimy, O: bylimy = jechaliśmy, robiliśmy, chodziłyśmy, gwizdaliśmy, wołaliśmy, obok szerzących się nowszych form zgodnych z językiem ogólnym: jechaliśmy, robiliśmy, chodziłyśmy, gwizdaliśmy, wołaliśmy (z udźwięcznieniem ś > ź).

 

Bardzo charakterystyczne są przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tutok. tamok, hawok, dzisiok, cosik, ktosik, dziesik, jakiesik, któresik, zaimki nieokreślone, typu choćco / ch^łojco, ch^łoćkto, ch^łodźjak, ch^łodźjaki, ch^łojdzie, ch^łoćktóry, ch^łoćkiedy, oraz liczebniki dwójko, pięciórko (np. dwójko ludzi, byli w pięciórko = dwoje ludzi, byli w pięcioro). Formy z partykułą uwydatniającą -k typu tutok, tamok, hawok rejestruje z Binarowej i Siedlisk AGP I, Mapa 135.

Nazwy żon tworzone są przyrostkami -owa (Karasiowo, Grybosiowo, Mrozowo, Bajorkowo, Dutkowo od Karaś, Mróz, Bajorek, Dutka), -ina (Lijanino, Kawino, Przybylino, Dudzino od Lijana, Kawa, Przybyła, Dudka) lub rzadziej -ka (Karaśka, Grybośka, Malarka, Mrucka, Klesycka, Ryndocka, Hycnarka < od Karaś, Gryboś, Malarz. Mruk, Klesyk, Ryndak, Hycnar), a nazwy córek głównie przyrostkiem -anka (Lijanionka, Kawionka, Kantorzonka, Mazurzonka, Firlecionka, Fuglonka, Piłusionka, Słocionka  < od Lijana, Kawa, Kantor, Mazur, Firlit, Fugiel, Piłuś, Słota). Typ na -ka ginie, natomiast formacje na -owa,- ina są jeszcze w użyciu. Nazwy mężczyzn (synów) tworzy się natomiast przyrostkiem –ak (>ok), np. Kawiok, Słociok, Śniezok, Majfelok, Matusiok, Maśtelok (od nazwisk Kawa, Słota i przezwisk Majfela, Matus, Maśtela), lub -ik / -yk, np. Ciupcyk (od przezwiska Ciupek).

Nazwy mieszkańców tworzy się przyrostkami -ok (< -ák), np. bugajok, sitnicok, kwiatonowicok, racławicok, strzesyniok, turzok, moscynicok (czyli mieszkaniec Bugaja, Sitnicy, Kwiatonowic, Racławic, Strzeszyna, Turzy, Moszczenicy) i -o^unka (< -ánka), np. bugajo^unka, sitnico^unka, kwiatonowico^unka, racławico^unka, strzesynio^unka, turzo^unka, moscenico^unka. 

Typowe są także przymiotniki na -aty, częstsze niż w polszczyźnie ogólnej, np. cyrwieniaty / czerwieniaty ‘czerwonawy’, paniaty ‘pański, po pańsku się noszący lub zachowujący’, kraciaty ‘kraciasty’, oraz na -ni, np. tylni, b^łoczni, dolni = tylny, boczny, dolny.

Zdrabniane są przymiotniki i przysłówki, np. B, S: drobniusiyjki, kaździutyjki, wszyściutyjko, nik^łogusiyjko, dopiyrusiyjko = drobniusieńki, każdziuteńki, wszyściuteńko, nikogusieńko, dopierusieńko.

Czasownikom ogólnopolskim z przyrostkiem -ywać odpowiadają najczęściej formy z  -ować, np. zapisować, wylatować, wyczytować, O: wyścig^łować = zapisywać, wylatywać, wyczytywać (por. AGP I, Mapa 137).

Inna jest też postać słowotwórcza, czyli inna budowa, niektórych wyrazów, np. troty – ‘trociny’, tarło – ‘tarka’, sznurówka – ‘sznurowadło’, myjok – ‘ściereczka, myjka’, beretka ‘beret’, krawatka ‘krawat’, ukąpać się ‘wykąpać się’.

W słownictwie zachowało się sporo wyrazów gwarowych, charakterystycznych najczęściej nie tylko dla omawianej gwary, ale szerzej, dla wielu gwar Małopolski, Śląska.

Część słownictwa gwarowego stanowią te wyrazy, które wychodzą z użycia wraz z przedmiotami, realiami dotyczącymi wiejskiej rzeczywistości sprzed lat, a więc są związane z przeobrażeniami w świecie zewnętrznym, np. ciosek – ‘narzędzie do wygarniania żaru z pieca chlebowego’, drywutnia – ‘drwalnia’, kicka – ‘snopek słomy będący częścią strzechy’, kociuba – pogrzebacz, maśnicka – ‘maselnica, przyrząd do robienia masła’, nolepa ‘przykominek, przypiecek do gotowania, część dymnego pieca’, paciara – ‘potrawa gotowana z mąki razowej polewana skwarkami lub zalewana mlekiem’, ukrop – ‘rodzaj zupy; gorąca woda z miętą maszczona skwarkami, jedzona z ziemniakami’.

chłopie^ynie

Żywe natomiast jestsłownictwo dotyczące tylko życia wiejskiego, np. hukać się – ‘o świni: okazywać popęd płciowy’, kurzynice – ‘gnój kurzy’, latować się – ‘o krowie: okazywać popęd płciowy’, stacować – ‘staczać siano, słomę na wałki’, dogonić – ‘zapłodnić samicę (krowę, świnię)’.

Dobrze utrzymuje się też słownictwo ekspresywne, np. buc – ‘osoba niekulturalna’, chyrlok – ‘chorowity człowiek’, ciaparajda – ‘nieudacznik’, ciućmok – ‘niezdara, człowiek do niczego’, gimajny – ‘słaby, niezdrowy’, hadra – ‘zła, kłótliwa kobieta’, muc – ‘obelżywie o człowieku niemrawym, mrukowatym’, na serumater ‘źle, byle jak’, przyklaśnica – ‘kobieta wybredna’.

Kolejna grupa wyrazów gwarowych to takie, które mają równoznaczne odpowiedniki w języku ogólnopolskim jednowyrazowe lub dwuwyrazowe, np. lisówka – ‘grzyb kurka’, korpiel – ‘brukiew’, prołza ‘soda’, juzyna ‘podwieczorek’,cliwić – ‘łaskotać’, cliwki – ‘łaskotki’, sagan – ‘czajnik’, siuter – ‘żwir’, trybulka – ‘szczypiorek’, glancpapier ‘papier ścierny’, grysik – ‘kasza manna’, zajzajer ‘kwas solny’.

Część gwarowych wyrazów to archaizmy w języku ogólnym, czyli takie wyrazy, które kiedyś były używane w języku ogólnym, a potem wyszły z użycia, ale pozostały w niektórych gwarach, np. haryndować – ‘dzierżawić’, harynda – ‘dzierżawa’, turbować się ‘martwić się’.

Następna grupa to wyrazy różniące się znaczeniem lub mające dodatkowe znaczenie gwarowe, np. malta ‘zaprawa murarska’, cybuchy – ‘zielone pędy cebuli’, czyścić (kogo) ‘mieć rozstrój, biegunkę’, (często zachowujące stare znaczenie, typowe kiedyś dla języka ogólnego, dziś archaiczne, np. babiniec ‘przedsionek w kościele’, ojczyzna – ‘ojcowizna’).

Najliczniejsza jest grupa wyrazów, która różni się postacią formalną. Mogą się różnić pod względem budowy słowotwórczej (por. Słowotwórstwo). Te wyrazy, które różnią od ogólnopolskich systemowe cechy fonetyczne, np. mazurzenie, labializacja lub samogłoski ścieśnione, nie stanowią osobliwości słownikowych, np. cyrwony, loto, ^łoko = czerwony, oko, lata. Wyrazy gwarowe mogą się jednak różnić od ogólnopolskich rzadkimi cechami wymowy, niesystemowymi, występującymi tylko w określonych wyrazach, np. prógować = próbować, giergonia – ‘georginia’, oskardzyć – ‘oskarżyć’, poswać – posywać ‘posłać – posyłać’, trynk – ‘tynk’, trynkować – ‘tynkować’, wiunga – ‘wiącha’, ziobro ‘żebro’.

Różny jest zasięg terytorialny tych wyrazów. Do wyrazów o zasięgu ograniczonym głównie do Małopolski, należą np. takie, jak: bojcorka ‘plotkarka’, bojcorz ‘plotkarz’, bojcyć – plotkować; opowiadać rzeczy niesprawdzone, nieprawdziwe, bojki ‘plotki, pomówienia’, bitnik ‘mężczyzna skłonny do bójek; awanturnik’, bławatek ‘chwast rosnący w zbożu; inaczej chaber’, boisko ‘ubite miejsce w stodole, klepisko’, borówka – czarna jagoda (owoc borówki czarnej, Vaccinium myrtillus), cliwać – łaskotać, cliwki – łaskotki, ćwik – ‘burak ćwikłowy’, dziama – ‘potrawa z mąki gotowanej na wodzie lub mleku’, gliwać – ‘jeść bez apetytu’, smyśny ‘dziwny, osobliwy’.

Niektóre wyrazy charakterystyczne są dla Małopolski (często tylko południowej) i Śląska, np. cumelek – ‘smoczek’, baniok – ‘duży, metalowy garnek’, ciosek – ‘narzędzie do wygarniania żaru z pieca chlebowego’, cupnąć – ‘siąść, kucnąć’, cyrnice – ‘jeżyny’, hajcować – ‘mocno palić’.

Część ma jeszcze zasięg poszerzony o Kresy południowe, o Lwowskie, np. bradrura  – ‘część pieca kaflowego; piekarnik’, trybulka – ‘szczypiorek’.

Część to wyrazy o trudnym do ustalenia zasięgu, występujące w różnych gwarach, np. biydować ‘skarżyć się, narzekać, żalić się’, źraleć ‘dojrzewać’, źrały ‘dojrzały’, niekiedy prawie ogólnogwarowe, np. bania ‘dynia’.

        Gwara nie jest dobrze zachowana, wszystkie wymienione niżej cechy gwarowe występują na przemian z realizacjami ogólnopolskimi, także w mowie najstarszych mieszkańców. Najlepiej w wymowie zachowują się samogłoski ścieśnione, także w języku przedstawicieli średniego i – nieco rzadziej – młodego pokolenia. Bardzo wyraźnie kurczy się natomiast zakres mazurzenia, obejmując tylko niektóre wyrazy i formy wyrazowe także w sytuacjach nieoficjalnych. Stosunkowo najlepiej utrzymuje się swoiste słownictwo, którego gwarowego charakteru nie zawsze mówiący sobie uświadamiają.  

AGP I - Dejna Karol, Atlas gwar polskich: t.1 – Małopolska, Komitet Językoznawstwa PAN, Warszawa 1998.

AJPP - Małecki Mieczysław, Nitsch Kazimierz, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, cz. 1-2, Kraków 1934. (cz. 1, 500 map; cz. 2, Wstęp, objaśnienia, wykazy wyrazów).

Karol Dejna, 1973, Dialekty polskie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk (70 map).

Renata Kucharzyk, 2006, O podziałach dialektu małopolskiego, [w:] Studia dialektologiczne III, red. Joanna Okoniowa, Kraków 2006, s.33-46.

Renata Kucharzyk, 2003, System fonetyczny i leksykalny wsi Rzepiennik Strzyżewski w ujęciu socjolingwistycznym, Kraków 2003.

Halina Kurek, 1988, Jak się mówi na wsi, czyli kilka uwag o zanikaniu gwar (system fonetyczny), „Język Polski”LXVIII, Kraków 1988, s. 50-54.

Halina Kurek, 1990, Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego), Kraków.

Halina Kurek, 1994, Kompetencja i świadomość językowa dzieci wiejskich, [w]: Świadomość językowa – kompetencja – dydaktyka, red. Elżbieta Sękowska, Materiały ogólnopolskiej konferencji: „Z badań nad kompetencją i świadomością językową dzieci i młodzieży”, Warszawa, s. .

Halina Kurek, 1995, Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego, Kraków.

Halina Kurek, 2003, Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu, Kraków.

MAGP - Mały atlas gwar polskich, t. 1-2, pod red. Kazimierza Nitscha, t. 3-13, pod red. Mieczysława Karasia, Wrocław 1957-1970.

Kazimierz Nitsch, Dialekty języka polskiego, Wrocław – Kraków 1967.

Eugeniusz Pawłowski, 1966, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” VI, 1966, s. 191-202.

Eugeniusz Pawłowski, 1975, Tendencje rozwojowe systemu fonologicznego w gwarach południowej Małopolski, [w:] Słownictwo gwarowe a kultura, pod red. Mieczysława Karasia, Wrocław 1975, s. 29-47.

Eugeniusz Pawłowski, 1972, Wpływy gwarowe w dialekcie kulturalnym południowej Małopolski, [w:] Symbolae Polonicae in honorem Stanislai Jodłowski, Wrocław 1972, s. 99-109.

Zdzisław Stieber, 1982, Dialekt Łemków. Fonetyka i fonologia, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa 1953; wyd. 2 zmienione i rozszerzone w 1962; 1968, 1974, 1976 i n..