|
Strona 4 z 8
I. Historia osadnictwa i późniejszych ruchów migracyjnych
W rozwoju osadnictwa mazowieckiego do połowy XVI wieku można wyróżnić następujące okresy:
1. VI-X w. – okres plemienny
W okresie tym samo Mazowsze jako centrum dalszych ruchów osadniczych można podzielić na:
a) część północną: między Wisłą, Skrwą, Prusami, a dolną Narwią, zamieszkaną przez plemiona płockie, wyszogrodzkie i ciechanowskie;
b) część południową, wzdłuż Wisły między Jazdowem i Czerskiem, w okolicach Rawy Mazowieckiej i Grójca, wreszcie w okolicach Łowicza i Gostynina.
O ile przełom wieku VI i VII to dla Mazowsza okres stabilizacji osadnictwa, o tyle w wiekach XVIII-IX następuje tutaj szybszy rozwój osadniczy. Najsilniej rozwijała się część północna, stąd też rozpoczęła kolonizacja obszarów położonych wzdłuż Narwi w kierunku Łomży oraz Bugu i Liwca w kierunku Liwa i Kałuszyna. Prawdopodobnie w tym okresie nie kolonizowano jeszcze Mazowsza południowego [Kowalska 1991, 16].
2. Od połowy X do połowy XIII w.
Historycy nie są zgodni w rozsądzaniu kwestii dotyczących zarówno zasięgu terytorialnego, jak i charakteru organizacyjnego ziem, które w pewnym momencie zostały włączone do państwa Piastów. Nie ulega wątpliwości, że nastąpiło to w wieku X i de facto od tego momentu Mazowsze stało się zapleczem ekonomicznym i obronnym na północnym wschodzie kraju. Rozpoczęła się zatem intensywna akcja kolonizacyjna, mająca na celu osadzanie na Mazowszu ludzi wolnych, którzy w zamian za służbę wojskową otrzymywali nadania ziemskie i większe niż w innych regionach Polski skupiska szlachty, w późniejszym okresie zwykle szlachty zaściankowej.
Centrum Mazowsza staje się Płock jako gród kasztelański i siedziba biskupstwa (część południowa z archidiakonatem w Czersku podlegała biskupstwu poznańskiemu, ziemia łowicka i skierniewicka zaś należały do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego).
Zwiększa się ekspansja ludności mazowieckiej, zwłaszcza na północ i wschód w okolice Żuromina, wzdłuż Narwi, na obszar między Narwią i Bugiem. Ruch kolonizacyjny zaznacza się także w kierunku południowym między Wisłą i Bugiem, wypełnia się obszar między Rawą, Czerskiem, Warszawą i Sochaczewem [Kowalska 1991, 16-17].
Rozkwit gospodarczy Mazowsza w XI i XII w. przyczynił się do znacznego wzrostu liczby ludności tego regionu. Wzrost gęstości zaludnienia spowodował natomiast kolejne akcje osadnicze, przede wszystkim z północnego Mazowsza. Rozwijały się one w następujących kierunkach:
a) wschodnim i północno-wschodnim – od XIV w. ludność wraca na tereny wyniszczone przez najazdy litewskie i jaćwieskie; dociera do Podlasia i na ziemie białorusko-litewskie;
b) północnym – od przełomu XIV/XV w. rozwija się osadnictwo mazowieckie w południowej zalesionej części Prus, czyli na Mazurach; część zachodnia Mazur zasiedlana była już wcześniej, do części wschodniej osadnicy zaczęli przybywać dopiero w końcu XIV w.; do końca XV w. na Mazurach istniało kilkaset wsi polskich chłopskich i drobnoszlacheckich. Do XVI w. nie zostaje natomiast zaludniona Puszcza Kurpiowska;
c) południowym – ekspansja mazurska posuwała się widłami Pilicy i Wisły aż poza Radom, po stoki Gór Świętokrzyskich [Kowalska 1991, 18-19].
3. Od połowy XIII do przełomu XV/XVI w.
Od połowy XIII w. postępuje rozbicie dzielnicowe Mazowsza, którym rządzą książęta mazowieccy, i zaznacza się jego odrębność terytorialna i polityczna od władców Polski. Mazowsze rozwija się jednak dobrze gospodarczo i kulturowo. Rozwój ten zostaje jednak zahamowany przez najazdy Litwinów, Jaćwingów oraz Krzyżaków (granica z zakonem krzyżackim ustalona w 1343 r.), które niszczą północne i wschodnie obszary tej dzielnicy.
Kolejne ożywienie gospodarcze następuje natomiast na przełomie XIV i XV w. Dawne grody obronne otrzymują lokacje miejskie. Wzrasta znaczenie Czerska, który obok Płocka staje się ważnym centrum gospodarczym i administracyjnym.
Kiedy w XVI wieku następuje zjednoczenie państwa polskiego, Mazowsze nadal pozostaje ziemią niezależną, jego wcielanie do Korony datuje się natomiast dopiero na wiek XV, kiedy to inkorporowane są kolejne ziemie Księstwa Mazowieckiego: 1462 r. – dobra rawskie i gostynińskie; 1476 r. – ziemia sochaczewska; 1495 r. – ziemia płocka i zawkrzeńska. Po śmierci dwóch ostatnich książąt mazowieckich Stanisława (1524) i Janusza (1526) nastąpiło ostateczne wcielenie Księstwa Mazowieckiego do Korony [Kowalska 1991, 17-18].
4. XVI-poł. XVIII w.
W XVI wieku, kiedy to nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze, lecz także przeludnienie Mazowsza, dochodzi do masowych migracji na nowo zagospodarowywane tereny. Centrum ruchów osadniczych stanowiły w tym okresie przeludnione ziemie nadwiślańskie (płocka, wyszogrodzka, zakroczymska), a kierunki były podobne, aczkolwiek nie identyczne, do kierunków migracyjnych w wiekach poprzednich:
a. pogranicze wschodnie Mazowsza i Podlasie; szczególne znacznie dla tego kierunku osadniczego miała unia polsko-litewska, która powodowała również ruchy osadnicze w odwrotnym kierunku – na ziemie mazowieckie przybywała szlachta ruska i litewska.
b. północ: ziemia łomżyńska i wiska, a w wieku XVII przede wszystkim Puszcza Kurpiowska, która zaczęła zaludniać się tuż po sekularyzacji Prus Wschodnich.
c. południe: prawobrzeżna część ziemi czerskiej – Polesie. Szczególnie aktywna migracyjnie była tutaj szlachta, która osiedlała się w województwach sąsiednich: sandomierskim, lubelskim, na ziemi bełskiej, Rusi Czerwonej, ziemi przemyskiej czy okolicach Lwowa.
Nieco inny kierunek migracji stanowiły Prusy Książęce, na których, szczególnie w wieku XVI i XVII osiedlała się ludność mazurska.
Migracje te nasilają się w wieku XVIII, kiedy to z Mazowsza rozwijają się ruchy osadnicze na ziemie litewsko-ruskie, a także do Prus i na Żuławy. Intensyfikuje się również kolonizacja Puszczy Kurpiowskiej. W wieku XVIII najsłabiej zaludnionymi były ziemie: nurska, wiska i łomżyńska oraz wschodnie części ziemi czerskiej i warszawskiej [Gieysztor, 1968, 168].
5. Połowa XVIII w.-1918
Rozbiory spowodowały zmiany kierunków osadniczych, które determinowane były polityką państw zaborczych: Prus, a następnie Rosji. Zagarniając po III rozbiorze królewszczyzny i ziemie duchowne rząd pruski propagował osadzanie na nich kolonistów niemieckich. Chodziło zarówno o aspekt wojskowy, ekonomiczny, gospodarczy, jak i narodowościowy. W latach 1793-1806 zdołano osadzić ok. 3 tys. osób na terenie tzw. Prus Nowowschodnich, czyli Mazowszu północnym i 6 tys. w Prusach Południowych. Osiedlano w większości ludność pochodzenia germańskiego, lecz także litewskiego i tatarskiego.
Od początku swego istnienia Mazowsze było regionem typowo rolniczym. W 1810 roku mieszkało tu ok. 900 tys. osób, z czego 700 tys. zamieszkiwało wsie [Gieysztor 1968, 230]. Dużą część ludności stanowiła tu szlachta. Konstytucyjne zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, wojny, klęski głodu i nieurodzaje spowodowały masowe migracje ludności miejskiej na wieś. Kolonizacja w tym okresie miała zatem przede wszystkim charakter migracji wewnętrznych ze wsi do miast i sytuacja ta w zasadzie nie zmieniła się w latach późniejszych.
Ruchy osadnicze podczas zaborów odgrywały dużo mniejszą rolę w kształtowaniu się struktury etnicznej społeczeństwa zamieszkującego ziemie mazowieckie. Były to w dużej mierze (poza emigracją popowstaniową i zsyłkami w głąb Rosji) wewnętrzne ruchy migracyjne bądź też prowokowane przez zaborców akcje kolonizacyjne.
6. II wojna światowa na ziemiach dialektu mazowieckiego
Wojenne dzieje poszczególnych ziem składających się na geograficzny obszar dialektu mazowieckiego były bardzo zróżnicowane. Tereny Mazowsza zostały podzielone: część północno-zachodnia została przyłączona do III Rzeszy, część południowa zaś do Generalnego Gubernatorstwa. Pod okupacją niemiecką znalazły się także tereny Suwalszczyzny. Warmia i Mazury przed II wojną światową nie należały w większości do Polski, jednak po 1939 roku sytuacja mieszkających tam Polaków uległa znacznemu pogorszeniu. Podlasie (w granicach szesnastowiecznych) podzielono między dwóch okupantów: część zachodnia znalazła się w rękach niemieckich, część wschodnia zaś po 17 września 1939 roku i wcześniejszym pakcie Ribentrop Mołotow przypadała Sowietom.
Zarówno jedna, jak i druga okupacja zapisały się tragicznie w dziejach regionu. Na ziemiach, które znalazły się w rękach niemieckich, dokonano eksterminacji ludności żydowskiej. W samym getcie warszawskim zostało zamkniętych, a następnie wymordowanych ok. 500 tys. Żydów, a całe Mazowsze było w zasadzie usiane większymi bądź mniejszymi gettami. Eksterminacji i szykanom poddawana była również ludność polska, która stawiała opór niemieckiemu okupantowi i jego wynaradawiającej polityce. Kulminacją walki z okupantem niemieckim było Powstanie Warszawskie. Zginęło w nim ok. 250 tys. mieszkańców Warszawy, a ludność cywilną pozostałą w mieście po 2 października 1944 roku Niemcy wysiedlili na teren Generalnego Gubernatorstwa (ok. 400 tys. osób) i III Rzeszy (ok. 250 tys.). Wydarzenie to w sposób istotny wpłynęło na późniejszą sytuację socjolingwistyczną miasta. Wielu dawnych mieszkańców stolicy nie wróciło do niej, a Warszawa została zasiedlona ludnością z całej Polski.
Szykanom władzy sowieckiej poddawana była ludność Podlasia, a jego mieszkańcy wywożeni byli w głąb ZSRR. W latach 1944-1945 miały tutaj miejsce zaciekłe walki między oddziałami sowieckimi i polskimi a niemieckimi. Po zakończeniu właściwych działań wojennych duża część oddziałów partyzanckich, która nie była przeciwna nowej władzy ludowej, nie złożyła broni. Ostatnie z nich rozbito i zmuszono do kapitulacji dopiero w latach pięćdziesiątych. Na Mazowszu i Podlasiu w wyniku tej partyzanckiej wojny domowej zginąć mogło ok. 30 tys. ludzi.
7. Powojenne ruchy migracyjne
II wojna światowa i decyzje polityczne będące jej konsekwencjami wpłynęły w znacznym stopniu na ruchy migracyjne ludności Polski, a tym samym na sytuację językową.
Podczas II wojny światowej, a zwłaszcza w latach 1944-1945, ziemie Warmii i Mazur zostały w znacznym stopniu zniszczone i wyludnione. Po wojnie przybywali tutaj osadnicy z Polski centralnej, expatrianci ze Związku Radzieckiego i innych krajów Europy. Przesiedlono za Odrę pozostałą jeszcze ludność pochodzenia niemieckiego. W fatalnym położeniu znalazła się natomiast ludność mazurska, głównie wyznania protestanckiego, traktowana przez władze i osadników z innych terenów jak Niemcy, co doprowadzało do licznych i silnych antagonizmów narodowościowo-wyznaniowych. Bardzo podobnie wyglądała sytuacja na katolickiej wprawdzie, ale też niejednoznacznej etnicznie, Warmii, na której osiedlała się ludność z Kresów Wschodnich, Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza, a także przymusowo tu przesiedlani Ukraińcy i Łemkowie. Wielu Mazurów i Warmiaków zdecydowało się zatem opuścić swoje ziemie, co doprowadziło do całkowitej zmiany sytuacji językowej na Mazurach i Warmii.
Mimo iż olbrzymie straty zarówno materialne, jak i ludnościowe poniosła także Suwalszczyzna, na niej powojenne ruchy migracyjne miały stosunkowo niewielkie nasilenie w porównaniu z terenami sąsiednimi.
Powojenne migracje na Mazowszu miały charakter zarówno wewnętrzny (migracje ze wsi do miast), jak i zewnętrzny (migracje ludności z innych regionów kraju).
Współcześnie na terenie ziem wchodzących w zakres dialektu mazowieckiego mieszkają w większości Polacy. Na Mazowszu są niewielkie grupy Romów (Cyganów). Bardziej zróżnicowana jest sytuacja narodowościowa na Suwalszczyźnie, gdzie obok Polaków mieszkają także Litwini, Białorusini, Rosjanie – starowiercy, czy Podlasiu, zamieszkiwanym poza Polakami przez Ukraińców, i Białorusinów.
|
