Gwara regionu

Gwary Żywiecczyzny zalicza się na ogół do dialektu małopolskiego, a ściślej do gwar południowomałopolskich. Żywiecczyzny jako odrębnego regionu gwarowego brak na mapie schematycznego podziału dialektów polskich Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka, ale obaj dialektolodzy wspominają o niej w szczegółowym opisie gwar Pogórza i pasa górskiego. Od zachodu gwary Żywiecczyzny sąsiadują z gwarami Śląska Cieszyńskiego, a od wschodu z gwarą orawską. Ze względów geograficznych i historycznych gwara żywiecka jest wewnętrznie zróżnicowana. Gwara południowożywiecka należy do grupy gwar góralskich, natomiast północnożywiecka do gwar Pogórza. W tej części Pogórza między Żywcem, Wadowicami i Suchą są gwary, w których obie nosówki zlały się w jedną ą, a nosowość zanika, stąd na miejscu ę, ą słyszymy o. Zaprezentowane w przewodniku teksty pochodzą z południowej Żywiecczyzny, z dwóch wsi położonych nad granicą słowacką – Złatnej i Korbielowa, które różnią się właśnie wymową samogłosek nosowych.

Gwary Żywiecczyzny zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego:

Wspólny z południową Małopolską jest także rozwój samogłosek pochylonych, tj.

•  a ścieśnione > o: kowołek , g|orkami , spolone , gonecek , cwortek = kawałek, garnkami, spalone, ganeczek, czwartek,
• e pochylone > y: na rzyce , śniyg , dopiyro , śpiywali , biyda = na rzece, śnieg, dopiero, śpiewali, bieda,
• ścieśnione o jest wymawiane jest natomiast jako dźwięk pośredni między o i u, ro^uwniutkie , z po^ułkami , dro^ubka , ko^unia = równiutkie, z półkami, dróbka (tj. podroby), konia.

Gwary Żywiecczyzny są zróżnicowane pod względem wymowy samogłosek nosowych. Krystyna Holly [1993], badając w roku 1980 gwary Żywiecczyzny, wyróżniła w nich 3 typy wymowy nosówek: 1) wymowę jednonosówkową, tj. ę i ą > ą, 2) wymowę mieszaną nosówek, ale z tendencją do przejścia w jednonosówkowość, 3) wymowę dwunosówkowa. Zauważyła też nasilającą się tendencję do zanikania nosowości.

Korbielów ma wymowę typu 1), czyli jednonosówkową, Złatna – typ 3), czyli dwunosówkową. Wymowa nosówek w języku naszej informatorki z Korbielowa jest rozchwiana. Z jednej strony sporo jest przykładów rozróżniania ę i ą, wymawianych zgodnie z normą ogólnopolską lub w sposób mniej lub bardziej ścieśniony, np. świ^yncenia , mie^ynto , ^łobrzyndy = święcenia, miętę, obrzędy, z drugiej zaś widać, że nastąpiło zlanie się obu nosówek w jedną w połączeniu z zanikiem nosowości (ę )( ą → o), stąd o na miejscu ę, ą, por. w śródgłosie: jak sie uprzodzie , najwioksy , gosi , siogali , dobowe , na świota , miotka , w kocie , zajoce = jak się uprzędzie, największy, gęsi, sięgali, dębowe, na święta, miętka, cielęca, w kącie, zające. W wygłosie na ogół nosowość zanika, przy czym:

• tylne -ą > o: w 3 os. lmn. czas teraźniejszego: wymyjo , rozbiyrajo , sczygo = rozbierają, strzygą (z wyjątkiem som); oraz w bierniku i narzędniku lp. przymiotników, zaimków przymiotnych i liczebników porządkowych, np. na Matko Bosko Zielno , tako p^łotajcówko , jag na siodmo = na Matkę Boską Zielną, taką potańcówkę, jak na siódmą;
• przednie -ę wymawiane jest albo jako -o w B. lp. rzecz. żeńskich: mo nitko grubo , przez zimo , na Wielko Niedzielo , kapusto jedli , jak babo brzuk b^łolał = ma nitkę grubą, przez zimę, na Wielką Niedzielę, kapustę jedli, jak babę brzuch bolał,; albo częściej jako -e w różnych pozycjach, np. kiełbase , muse , p^łokrywke = kiełbasę, muszę, pokrywkę.

Rozłożona wymowa samogłosek nosowych w wygłosie dotyczy samogłoski tylnej ą w narzędniku lp. rzeczowników żeńskich (też męskich na -a) i form przymiotnikowo-zaimkowych: takom specjalnom , lampom naftowom , ze syrom , z p|^ło^esypkom , z marmuladom = taką specjalną, lampą naftową, ze serem, z posypką, z marmoladą.

Grupa eN wymawiana jest najczęściej jak w języku ogólnym, czyli jako eN lub ze ścieśnieniem jako yN, np. k^łorzynia , p^łotym , cemyntów = korzenia, potem, cementu; ale niekonsekwentnie pojawia się też wymowa eN jako oN, np. do cedzonio , powiom , jesionne , teⁿ lon , do sioni , ziomnioki , jedon , razom , p^łotom = do cedzenia, powiem, jesienne, ten len, do sieni, ziemniaki, jeden, razem, potem.

Wymowa dwunosówkowa charakteryzuje gwarę Złatnej, tj. obie samogłoski nosowe są rozróżniane, jak w języku ogólnym, niekiedy tylko różnią się ścieśnieniem. Nosówka przednia ę jest zatem wymawiana albo jak ogólnopolskie ę, albo w sposób ścieśniony jako nosowe y lub grupa yn, np. po|cyⁿstowali , świynta , spryⁿżyny , ryncna , r|ynkawice , dziesiyńć = poczęstowali, święta, sprężyny, ręczna, rękawice, dziesięć. Wymowa -ą w śródgłosie nie różni się od wymowy ą w polszczyźnie ogólnej, natomiast w wygłosie słyszymy -om, np. paczom , niscom , zbierajom , przijdom , p^łomierzom , zyjom , z skójconom = patrzą, niszczą, zbierają, przyjdą, pomierzą, żyją, skończoną.

W niektórych formach ę w śródgłosie traci nosowość, np. bedom , piykniejso , jećmiy^j , j|ecmienia = będą, piękniejsza, jęczmień, jęczmienia. W formach czasu przeszłego czasowników, typu wziąć, zacząć powszechna jest natomiast wymowa en, on na miejscu ogp. ęl, ęł, ął np. wzieni , wzion , zaceni , wzieno sie = wzięli, wziął, zaczęli, wzięło się.

Inne najważniejsze cechy fonetyczne gwary żywieckiej:

• akcent inicjalny w całej południowej Żywiecczyźnie, np. z|abili , k|awołecki , w ch|ałupie , h|akuje , k|apuśnica , n|awarzyj ;
• zastępowanie końcowego -ć w bezokolicznikach jotą, np. żem sie ubraj , zacyli my sie budowaj , trzea wstaj , musieli p^łochowaj , kto miał skubaj, plowiedziej , wiedziej, słuzyj, posznurowaj, k^łupij = żeby się ubrać, zaczęli my się budować; trzeba wstać, musieli pochować, kto miał skubać, powiedzieć, wiedzieć, służyć, posznurować, kupić;
• typowo małopolskie
  przejście wygłosowego -ch > -k, które obejmuje nie tylko końcówki fleksyjne, np. hucnyk, nijakik (dziwów) , samyk ^łobrazów, w kapelusak , w baretkak , po tyk miastak , po tyk b^łogacak , na blachak , tyk młodszyk = hucznych, nijakich (tj. żadnych), w kapeluszach, beretach, po tych miastach, po tych bogaczach, na blachach, tych młodszych, lecz także wyrazy rdzenne, np. grok , grog i bób, mek = groch, groch (i bób), mech, ale niekiedy to -ch jest bardzo osłabione i zanika, np. wier (konia) , = wierzch (konia);
• zmiana ch > k w grupach spółgłoskowych, np. chrz- > krz: krzon , krzciny , ^ł|okrzcony = chrzan, chrzciny, ochrzczony, chc // chć: kcielibyście, kciały = chcielibyście, chciały, chw > kw: kwile, markwiom = chwile, marchwią, sch > sk: ^ł|obesknione = obeschnięte;
• obecność spółgłosek protetycznych, zwłaszcza ł, rzadko j i h.
  Labializacja prawie zawsze występuje w nagłosie przed o-, rzadziej u-, np. ^łoślepnie , ^łodezwała , ^łośkrobali , ^łociec , ^łumyjom = oślepnie, odezwała się, oskrobali, ojciec, umyją, częsta jest także w śródgłosie, np. ch^łodzom , p^łopaczom , m^łusiały ^łuciekaj = chodzą, popatrzą, musiały uciekać; rzadka jest
  prejotacja, np. jigłami = igłami, oraz
  przydech, np. huzda = uzda;
• pomijane ł w grupach spółgłoskowych, np. p|^łosuchojcie , wypuko sie, pótnianej, chop = posłuchajcie, wypłuka się (ogp. wypłucze się), płótnianej (ogp. płóciennej), chłop.
• utrata zwarcia przez głoskę ń kończącą sylabę (-ń > -j): ciejsy , ł|ajcuski , kamiej , korzyj , sioj, tydziej, świjskiej = cieńszy, łańcuszki, kamień, korzeń, sień, tydzień, świńskiej,
• i w grupie rzi po dawnym
  r frykatywnym , które dziś wymawia się jako sz // ż, np. trzi (byki) , w|arziwa , przigotowanego , grzibki , wytrzimało , przijechałam , prziniesła = trzy (byki), warzywa, przygotowanego, grzybki, wytrzymało, przyjechałam, przyniosła; czasem to rz przeszło w ś, np. psiesły, psinieśli = przeszły, przynieśli,
• upowszechnienie się tematów z e zamiast z ‘o (
  brak przegłosu), np. od|wiedła, przyniesła , prziwiedła , brzeza, jedła = odwiodła, przyniosła, przywiodła, brzoza, jodła,
• silne uproszczenia grup spółgłoskowych, np. w|iosece , na misece , w m|aśnice , p|anice , ine = wioseczce, na miseczce, w masielniczce, paniczce (zdrobnienie od pani), inne,
• formy 3. os. czasownika iść i pochodnych od niego czasowników z -ł zamiast -dł, np. wyseł , szeł , psiseł , przyseł , poseł = wyszedł, szedł, przyszedł, poszedł.

W odmianie wyrazów, za charakterystyczne cechy gwary żywieckiej, choć także na innych terenach Małopolski południowej, należy uznać:

• dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich miękkotematowych na -a z archaiczną, zachowaną na wielu obszarach Polski południowej końcówką -e, np. d|o ziemie , do tej p|iwnice , d^ło miednice (K) = do ziemi, do tej piwnicy, do miednicy;
• dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników z końcówką –ów niezależnie od rodzaju rzeczownika, np. bruzdów , skrzynecków , izbów = bruzd, skrzyneczek;
• miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników męskich równy formie celownika, np. p^łowi^em o k^łoniowi = powiem o koniu.
• formy 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z końcówką pochodzenia słowackiego -em, np. jezdzem , jadem , pisem , siadnem , patrzem , pódem , widzem = jeżdżę, jadę, piszę, siądę, patrzę, pójdę, widzę;
• formy 1. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z tematami wyrównanymi do 1. s. lp., np. idemy, jezdzemy , p^łosadzemy , ch^łodzemy , mogemy , strzygemy = idziemy, jeździmy, posadzimy, chodzimy, możemy, strzyżemy;
• aoryst , tj.
  formy 1. os. liczby pojedynczej czasu przeszłego z -ch pochodzącym z dawnego aorystu (a to wygłosowe -ch przeszło w -k), np. ^Łożeniłak się , przeżyłak , chciałaby^k = ożeniłam się, przeżyłam, chciałabym.

Z gwarami śląskimi łączą gwary Żywiecczyzny m.in. następujące zjawiska:

• formy mianownika i biernika liczby pojedynczej rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończone na -i (gdzie -i < e ścieśnione < *-ьje), np. na potępieni, na śniadani , całe zyci = na śniadanie, całe życie,
• końcówka -i mianownika i biernika lp. rodzaju nijakiego i lmn. rodzaju niemęskoosobowego przymiotników, np. taki cieniutki drewno , taki sukno = takie cieniutkie drewno, takie sukno, ^łogródecki m|alutki , taki dasecki , ty dziki świnie , piece piekarski , wszystki drzywka = ogródeczki malutkie, takie deseczki, piece piekarskie, wszystkie drzewka;
• dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego miękkotematowych przymiotników i zaimków przymiotnych na -igo, np. z takigo , z jakigo = z takiego, z jakiego;
• rzadko śląski typ rzeczowników rodzaju nijakiego miękkotematowych na -o, poświadczony jednostkowo z obu wsi, por. bierco ‘orczyk’, zielo = ziele.

W słowotwórstwie typowe są:

Słownictwo gwar żywieckich (zwłaszcza południowej Żywiecczyzny) jest wspólne dla wszystkich gwar pasa górskiego. Charakterystyczne jest słownictwo pasterskie, a w nim wyrazy pochodzenia obcego, m.in. rumuńskiego: baca, córek ‘przegroda w stajni na cielęta, jagnięta’, klog ‘podpuszczka do zakwaszania mleka’, p|ucierka ‘rodzaj naczynia’; węgierskiego: gazda, siuchoj ‘parobek’, słowackiego, np. hola ‘hala’, młaka ‘podmokła łąka’. Ze względu na sąsiedztwo ze Śląskiem sporo jest wyrazów śląskich, np. putek ‘ojciec chrzestny’, brzym ‘modrzew’(K), sędzioły // sodzioły ‘gonty’. Wyrazy typowe tylko dla Żywiecczyzny to m.in. siep ‘wyspa lub pastwisko’, więcyl ‘więcej’. Większość słownictwa natomiast jest wspólna innymi gwarami Małopolski południowej, np. putnie ‘wiadra drewniane’, k|apuśnica ‘rodzaj zupy z kapusty’. Wiele wyrazów zachowało się też w gwarze żywieckiej w archaicznej postaci, np. połednie = południe i wyraz pochodny połednina , c|akało = czekało, zwonki = dzwonki, ^łociec = ojciec, smylić = zmylić, tj. pomylić.

Poza zróżnicowaniem terenowym (zwłaszcza północ – południe) warto zwrócić uwagę też na duże zróżnicowanie pokoleniowe, a także na oddziaływanie języka ogólnego, które powoduje rozchwianie wymowy i powstanie wielu form obocznych. Wiele zjawisk wyżej omówionych charakteryzuje też już tylko język najstarszych mieszkańców Żywiecczyzny, choć gwara utrzymuje się stosunkowo dobrze.