Kultura ludowa

Twórczość ludowa

Rzeźba

Tradycyjna rzeźba podhalańska miała charakter sakralny, cechowała ją prostota i duża ekspresja. Do typowych tematów należały rzeźby Chrystusa Frasobliwego, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Piety, Trójcy Świętej, upadku Chrystusa pod krzyżem, a także figurki św. Nepomucena i św. Floriana. Rzeźby umieszczano przy drodze lub w małych, szafkowych kapliczkach na ścianach domów. Rzadsze na Podhalu były przydrożne krzyże.

Obok małych rzeźb na Podhalu powstawały również formy dużych rozmiarów (nawiązujące do dynamicznych, barokowych dzieł sztuki), które można spotkać w starych podhalańskich kościołach.

Twórczość ludowa była zazwyczaj anonimowa.

Malarstwo na szkle

Podhale, twórczość ludowa Listwa ze świętymi obrazami, Dom w Łopusznej Podhale, twórczość ludowa Matka Boska z Dzieciątkiem, obraz na szkle z XIX w., Muzeum Tatrzańskie Podhale, twórczość ludowa Matka Boska z Dzieciątkiem, Zdzisław Walczak, 1979 r., Muzeum Tatrzańskie Podhale, twórczość ludowa Listwa z obrazami, Muzeum Tatrzańskie Podhale, twórczość ludowa Ceramika, Muzeum w Nowym Targu Podhale, twórczość ludowa Ceramika w kredensie, Muzeum w Nowym Targu Podhale, twórczość ludowa Ceramika, Muzeum Tatrzańskie Podhale, twórczość ludowa Bartuś Obrochta, ze zbiorów Anny Nędzy Kubiniec Podhale, twórczość ludowa Bartuś Obrochta, ze zbiorów Anny Nędzy Kubiniec Podhale, twórczość ludowa Mali Łopuśnianie Podhale, twórczość ludowa Mali Łopuśnianie na scenie Podhale, twórczość ludowa Mali Łopuśnianie na scenie

Pierwsze obrazy malowane na szkle pojawiły się na Podhalu pod koniec XVIII w., za sprawą obraźników – wędrownych kupców, którzy przynosili je ze Słowacji, Moraw, Czech i Austrii.

Przeważająca część obrazów malowanych na szkle miała tematykę religijną, zdarzały się również obrazy z motywami zbójnickimi (ze Słowacji) lub portrety (pochodzące z terenów alpejskich).

Święte obrazy wieszano za listwą, którą zawieszano zawsze na wprost wejścia do izby. Obrazy miały chronić domostwo przed wszelkim złem. W razie choroby lub innego nieszczęścia, modlono się do właściwego patrona. Niejednokrotnie – ze względu na rzadką sieć parafii i trudne warunki klimatyczne – obrazy zastępowały Podhalanom kościół. Listwa była swoistym sacrum, zazwyczaj stał pod nią stół, którego nie używano na co dzień. Było to miejsce święte w domu.

Przez wiele lat nie doceniano obrazów malowanych na szkle, uznawano je za bohomazy. Ich artystyczne walory odkryto dopiero na początku XX wieku. Z czasem malarstwo tego typu stało się bardzo popularną dziedziną twórczości i obecnie jest uznawane za jedną z najlepiej rozwiniętych dziedzin sztuki na Podhalu.Ceramika

Na Podhalu nie było tradycji garncarskich i ceramicznych, a pierwsze wyroby tego typu dotarły do Polski w XIX wieku ze Słowacji, Moraw i Węgier. Ze względu na ich rzadkość, były oznaką zamożności i nie pełniły funkcji użytkowej, a ozdobną (na co dzień używano naczyń glinianych). Talerze – zdobione bogato motywami kwiatowymi – wieszano na kołkach lub stawiano w kredensie w białej izbie. Pierwsze ośrodki garncarskie powstały na Podhalu dopiero w XX wieku.

Muzyka

Muzyka towarzyszy góralom od zawsze. Muzykowano na weselach, w karczmach i w chałupach, podczas wychodzenia redyku w góry i w czasie wypasu owiec na halach. Muzyka towarzyszyła Podhalanom zarówno w chwilach radosnych, jak i smutnych, do dzisiaj na pogrzebach słychać melodię Krywania.

W wielu wsiach można było spotkać bardzo utalentowanych muzyków ludowych, którzy nie znali nut, a instrumenty wykonywali samodzielnie. Do nasławniejszych twórców należeli Jan Krzeptowski Sabała i Bartłomiej Obrochta (pierwszy podhalański przewodnik).

Na Podhalu grano niegdyś na rogach (instrument wykonywany z kory), piszczałkach, dudach (zwanych również kozą), trombitach (instrument niezany obecnie na Podhalu, mający kształt rury mierzącej nawet 4 metry długości; niegdyś pomagał góralom w porozumiewaniu się na halach) i gęślach (grę na tym instrumencie rozsławił Jan Sabała). Z czasem gęśle zastąpiono dwojgiem skrzypiec (prym i sekund), a dudy komtrabasem (zwanym basami).

Muzykowania młodzi chłopcy uczyli się od starszego pokolenia, do dzisiaj zachowało się wiele piosenek i utworów przekazywanych z pokolenia na pokolenie, związanych z jakimś wydarzeniem lub konkretną wsią:

Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Obecnie na Podhalu istnieje wiele zespołów, które kultywują miejscowy folklor muzyczny. Muzykują nie tylko dorośli, ale także młode pokolenie Podhalan, np. zespół Mali Łopuśnianie.

Informacja: jeśli nie możesz odsłuchać nagrania, skorzystaj ze wsparcia znajdującego się na stronie Adobe)

Źródła:

Władysław Antoniewicz, Metalowe spinki góralskie, "Prace Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Nauk", nr 8, Kraków 1928,

Stanisław Barabasz, Sztuka ludowa na Podhalu, cz. III, Warszawa 1930,

Hanna Błaszczyk-Żurowska, Kultura ludowa Podhala. Przewodnik po wystawie etnograficznej w Muzeum Tatrzańskim, Zakopane 2003,

Stanisław Kałamacki, Jan Paweł II w Tatrach, http://www.ezakopane.pl/wiadomosci/868.html

Władysław Matlakowski, Budownictwo ludowe na Podhalu, Kraków 1892,

Maria Smarduch, Łopuszna – mała ojczyzna, Kraków 2008,

Pasterstwo Tatr polskich i Podhala, praca zbior. pod red. W. Antoniewicza, Wroclaw 1959,

Przekonać Pana Boga. Z ks. Józefem Tischnerem rozmawiają Dorota Zańko i Jarosław Gowin, Wydawnictwo "Znak”, Kraków 1999,

Stanisława Trebunia-Staszel, Śladami podhalańskiej mody. Studium z zakresu historii stroju górali podhalańskich, Kościelisko 2007,

Linki:

http://www.muzeumtatrzanskie.com.pl/

http://www.pttk.nowytarg.pl/