Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

KOŃCÓWKI FLEKSYJNE W KASZUBSZCZYŹNIE (kasz. fleksjowé kùnôszczi) tworzą formę fleks., sygnalizując jej funkcję składniową. K. przypadków jest w kaszubszczyźnie więcej niż w pol., gdyż zachowały się daw. dualne w funkcji l.m., a zatem liczniejsze są końcówki równoległe, np. ‑ama obok ‑ami, np. chłopama║ chłopami. Repartycja końcówek jest często inna niż w pol. (dodatkowo komplikowana geogr.), np. w dop. l.p. męskich ‑a (na pewno żywotne) obok ‑u, np. chłopa, psa; w cel. l.p. męskich ‑u obok ‑owi, np. psu║ psowi. Konsekwencją  kaszubienia jest występowanie w miejsc. l.p. rzeczowników r.m. z tematami na ‑s, ‑z końcówki ‑u, np. nosu, wòzu. Podobnie motywowane jest ‑e w mian. l.m. r.m., np. nose, wòze, oraz w miejsc. l.m., np. kòse, kòze. W dop. l.m. wszystkich rodzajów często występuje ‑ów (obok ‑ø), np. skrzëniów║ skrziń, kùrów║ kùr, òknów║ òczen, choć w odmianie pisanej rzadziej. W bier. l.p. r.m. rozstrzyga żywotność, w bier. l.m. męskich osobowość, a zatem jak w pol. Archaiczne są np.: cel. l.m. ‑ama, np. chłopama; w narzęd. l.m. rzadko ‑mi, np. kòńmi, wółmi, rzadko ‑i, np. chłopi, gòdi, Jastri, knôpi (obok regularnej ‑ami i ‑ama); też archaizmami są rãkóma, dwasta. W kaszubszczyźnie. pn. zachował się archaiczny mian. l.m. r.n. jiczmë ‘jęczmień’, wg którego w kaszubszczyźnie lit. używa się też kamë, krzemë, płomë, rzemë. Nowatorskie są, np. cel. l.p. r.m. ‑omù║ ‑emù na pn.-wsch. typu kòniomù║ kòniemù, ùczniomù║ ùczniemù obok kòniu║ kònië, kòniowi, ùczniowi. Lokalne warianty fonetyczne, np. pn.-zach. ‑ã w narzęd. l.p. wobec dominującej ‑em, np. Bògã║ Bòdżem, nosã║ nosem; pn.-wsch. dop., cel. i miejsc. l.p. miodë, jedwabië wobec miodu, jedwabiu. Końcówki osobowe w cz. ter.: w 1. os. l.m. obok regularnej ‑më i częstej ‑ma też pdkasz. ‑m, np. jidzem, widzym; w 2. os. rozróżnia się formy z ‑ta jako pluralne, gdy formy z ‑ce jako  pluralis maiestaticus, np. jidzeta ‘idziecie’ wobec jidzece ‘Wy idziecie’. Formy archaiczne wraz z wariantami fonet. obok nowszych występują w trybie rozk., np. robi║ prosë obok rób. Brak w kaszubszczyźnie k. tzw. ruchomych  czasu prze., nie licząc typu żem, żes, żesmë, żesta na pograniczu z Kociewiem. W kaszubszczyźnie lit. próbuje się ograniczać niektóre końcówki, zwł. warianty fonet., jak to pokazują  Wskôzë kaszëbszczégò pisënkù E. Gołąbka. Lit. Br-Tr 112-29.