Słowniki gwarowe
Halina Karaś
Słowniki gwar Podlasia
Dotychczas brak naukowego słownika gwar Podlasia, choć projekt takiego opracowania już zgłaszano (Falińska 1965, Kowalska 1975). Są natomiast dawniejsze i współczesne słowniczki pisane głównie przez niejęzykoznawców, w których uwzględniono leksykę gwar podlaskich. Wspomnieć też należy o dwóch dużych rękopiśmiennych słownikach znajdujących się w kartotece SGPPAN: z wsi Huszcza bialskopodlaska (62 000 kartek), Budy bialskopodlaskie (ponad 8 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 32-33).
Dorota Rembiszewska, badaczka gwar podlaskich, tak ocenia stan prac leksykograficznych nad nimi:
Region Polski północno-wschodniej dotychczas nie doczekał się specjalistycznego opracowania leksyki gwarowej. Jednakże osobliwości słownikowe tej części Polski budziły zainteresowanie wielu badaczy, a więc etnografów, historyków, etnologów, ale głównie amatorów-regionalistów. Jedynym słownikiem przygotowywanym przez językoznawcę, lecz niepolonistę jest Słownik dialektu knyszyńskiego Czesława Kudzinowskiego (Rembiszewska 2010: ).
Poniżej przedstawiono słownik tykociński Zygmunta Glogera z końca XIX wieku, słownik drohicki Ludwika Czarkowskiego z początku XX wieku, słownik Czesława Kudzinowskiego w opracowaniu Doroty Rembiszewskiej oraz współczesny słownik gwary Supraśla.
Zygmunt Gloger, Słownik gwary ludowej w Tykocińskim
Słownik gwary ludowej w Tykocińskim Zygmunta Glogeraukazał się drukiem w „Pracach Filologicznych” w 1893 roku (PF IV, s. 795-904). Jest to jeden z najobszerniejszych ówczesnych słowników (109 ss. druku) w układzie alfabetycznym, który liczy około 2000 wyrazów (Kuryłowicz 2006, Rembiszewska 2010). Autor gromadził słownictwo od roku 1865 z okolic Tykocina (obecnie powiat białostocki, woj. podlaskie) leżących po obu stronach Narwi, a zatem z pogranicza mazowiecko-podlaskiego. We wstępie do słowniczka stwierdza, iż Narew nie wyznacza granicy dialektalnej, ale wskazuje na różnice kulturowe: „Pod względem etnograficznym jest to okolica podlaska, w części zachodniej mazowiecka” (s. 795). Ośrodkiem badanego niewielkiego terenu jest Jeżewo – „wioska nasza (…) leżąca o milę na południu od Tykocina” (s. 795). Gloger podkreśla ważne dla podjętego tematu zróżnicowanie stanowe mieszkańców (drobna szlachta i chłopi) oraz językowe niedalekie sąsiedztwo gwar ruskich lub powstałych na podłożu ruskim gwar polskich, por.
Połowę ludności stanowi tu drobna szlachta, przybyła tu w średnich wiekach z Mazowsza (…). Drugą połowę stanowia włościanie. O trzy mile od Jeżewa ku wschodowi (..) leżą pierwsze wioski, mówiące dialektem mieszanym, przejściowym, polsko-ruskim (s. 795).
Autor gromadził przede wszystkim leksykę przedstawicieli starszego i najstarszego pokolenia, a więc jest to – zgodnie z jego określeniem – „zbiór archaizmów mowy ludu, z których pewna liczba należy do coraz rzadziej używanych”. Materiał leksykalny ze słownika Glogera w znacznym stopniu został wykorzystany w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza oraz w SGP PAN.
Słownik tykociński ma na ogół charakter dyferencyjny, tj. notowane są głównie wyrazy różniące się od ogólnopolskich formą lub znaczeniem, ale pojawiają się też wyrazy tożsame z ogólnopolskimi, a różniące się jedynie systemowymi cechami gwarowymi, np. mazurzeniem, por. np. chrabąsc, czy rozszerzeniem artykulacyjnym samogłoski i przed spółgłską nosową, np. dziedzieniec. Na ogół zresztą mimo zapisu ortograficznego autor przytacza przykłady (zarówno wyrazy hasłowe, jak i cytaty) z zachowaniem gwarowych właściwości fonetycznych, dzięki czemu na jego podstawie można było zrekonstruować najważniejsze cechy dziewiętnastowiecznej gwary tykocińskiej (por. Kuryłowicz 2006). Poświadczone tu m.in. zostały takie zjawiska, jak: rozszerzenie artykulacyjne przed spółgłoskami sonornymi, np. jembier = imbir, dziedzieniec, cupieradło, bareła, cofnięcie artykulacji i, y przed l, ł, np. buł, zuł, piuł, goniuł, miękka wymowa grupy chy, np. chiba, recuchi, realizacja nagłosowych grup ja-, ra- jako je-, re-, np. jegniak ‘jagnię’, redlić, spółgłoski protetyczne, np. hambitny, jekuratnie, formy nieskontrahowane czasowników typu się bojał, zastojeć się, mazurzenie, np. bydlacek, chrabąsc, dłuzyna, wahania rz – r, np. brechun – brzechun ‘krzykacz, plotkarz, gębacz, szczekacz’ itd. (za: Kuryłowicz 2006: 42, 43, 49, 51, 55).
Struktura artykułów hasłowych bywa rozbudowana (wyraz hasłowy, jego warianty fonetyczne lub morfologiczne, wyrazy pochodne, objaśnienia znaczeń, często zawierające dodatkowe tresci etnograficzne, niekiedy cytaty, uwagi o funkcjonowaniu wyrazu – wyraz rzadki, nieuzywany, o jego nacechowaniu, rzadko informacje etymologiczne i gramatyczne),
Wyrazem hasłowym jest albo pojedynczy leksem (z wariantami fonetycznymi, czasem morfologicznymi, derywatami), np.
gownojed – skąpiec, żywiący się byle czym.
jeglej, jegleja, jagleja, agleja, jegleina – jodła, a właściwie świerk, w okr. Tykocińskim bowiem nie rosną dziko jodły, tylko świerki, ale lud nie zna wyrazu świerk.
bratul, bratuleniek, brateńko – brat. Jest pewna liczba wsi pod Białymstokiem, gdzie mówią brentul, brentulenik.
chmulić się, schmulić, pochmulić – zasępić, skrzywić się, posmutnieć.
albo kilka synonimów (także różnordzennych), por.
bareła, badeła, grubas – człowiek otyły.
bania, bodzia, bańka, słomiaczka – naczynie uplecione ze słomy i wikliny, kształtem do starych urn mazowieckich podobne, do przechowywania zboża, kaszy i innych przedmiotów służące, bywa rozmaitej wielkości od trzechkorcowej do trzygarncowej objętości.
dziezka, dziezycka, ladyzka – garnek gliniany bez ucha na mleko.
Zwraca uwagę nagromadzenie nieraz wyrazów pochodnych, zwłaszcza rzeczownikowych formacji deminutywnych, czasowników prefiksalnych z komentarzem dotyczącym ich zabarwienia ekspresywnego, por.
dziad, stary dziad – żebrak, człowiek sędziwy, brodaty, dziadzisko, dziedzisko pogardliwie; dziadulek, dziaduleniek, dziadulko, dziaduleńko zdrobniale, pieszczotliwie. W znaczeniu pokrewieństwa mówią dziadek, dziadko, dziadeńko, dziadków dom, czyli dom własnościa dziadka będący.
Sad, sadek, sadecek, sadeniek – ogród owocowy, bo ogrodem nazywają warzywnik.
Raić, naraić, zraić, wyraić, poraić, doraić – swatać, kojarzyć, nastręczyć.
Pojawiają się też w nielicznych hasłach informacje etymologiczne, por. np.
choscka, chwoscka – roślina błotna, gatunek trawy twardej, ze źdźbłem okrągłym; nazwa pochodzi zapewne od chwost.
Chren, stary chren (rus.) – człowiek zgrzybiały, niedołężny ze starości.
Kadeła – grubala, grubas, człowiek z wielkim brzuchem; wyraz pochodzi od kadź.
Stosunkowo rzadko autor przytacza szersze konteksty, cytaty ilustrujące użycie wyrazu, uwagi o funkcjonowaniu wyrazu, jego synonimach itp., np.
cman – oszustwo, oszukaństwo, wyzysk, omamienie; np. „robił on rozne cmany”.
doświatek – zaranek, np. „pojechał na doświatku, tj. przed wschodem słońca, o pierwszym brzasku”.
dziuba – kura, nazwa rzadko używana dziś na Mazowszu. Stara piosnka mazurska zaczyna się: „Na tutejsej grobli dziuba wodę pije”.
gardziel – gardło; lud wyrazu gardło nie używa, tylko gardziel, a u dzieci gardziołko.
pupki – pączki kwiatowe na drzewach owocowych, wyraz rzadko używany, zwykle bowiem mówią pęc.
Definicje są na ogół precyzyjne, choć zdarzają się różne uchybienia, gdy jedna definicja obsługuje dużą liczbę wymienionych wyrazów pokrewnych (i form gramatycznych), por. np. chełbać, chełbnąć, chełbanie, chełbnujcie, chełbotać, chełbotanie – kołysanie naczynia z płynem. Zauważana i opisywana jest polisemia wyrazów, np.
sernik – domeczek przewiewny na czterech słupach lub jednym, służący do przechowywania serów w porze lata; w sernik orać, czyli ukośnie; sernik – worek do robienia serów; serniki – pierogi z sera, inaczej leniwemi zwane.
Wiele objaśnień autorskich ma charakter znacznie szerszy, kulturowy, wykraczający poza zwykłe definicje językowe, gdyz zostały rozbudowane o informacje etnograficzne, np. opis zwyczajów, por.
jedzonka, jedrzonka – biedrzonka, nazwa pospolitego owada. Chłopcy, trzymając biedrzonkę w reku, mówią:
„Jedzonka, jedronka,
Gdzie moja zonka?
Cy w boru, cy w lesie,
Skąd ją Bóg przyniesie?”
Wtedy puscają owad, a w która on stronę odleci, w tej stronie chłopiec się ożeni.
kopalnocka – sobótka, zwyczaj palenia stosu i zabawy przy ogniu na wzgórzu za wioską, w wieczór świętojański. Na Podlasiu nie była znana nigdy nazwa sobótki, tylko kopalnocki, czyli nocy Kupały, tj. św. Jana Chrzciciela.
powałki lub bałabucki v. pampuchi – ciasto pszenne zapustne. Wałek z ciasta drożdżowego kraje się na kawałki (powałki), które pieką się w piecu, potem na przetaku parzą ukropem, w garnku polewają topioną słoniną i wstawiają do pieca.
W słowniku można spotkać także uwagi dotyczące różnic między drobną szlachtą a włościanami (różnic nie tylko językowych), por.
skowroda – patelnia żelazna, dawniej znana tylko w kuchniach szlacheckich.
alkierz, alkier – izdebka ze świetlicą czyli główną izbą. U możniejszej drobnej szlachty alkierz jest sypialnią obojga gospodarstwa. Niektórzy wymawiają ałkierz.
Z rzadka pojawiają się w słowniku informacje gramatyczne, dotyczące głównie form mianownika liczby mnogiej i rodzaju gramatycznego rzeczowników, np. orel – flis nad Narwią, wyraz flis jest tu nieznany, tylko orel, w l. mn. oreli, np. „płyną oreli”; paw, l. mn. pawy (s. 855), scebel w drabinie; l. mn. scebli; sośnia – sosna, w l. mn. starzy ludzie mówią „dwie sośnie”, młode zaś pokolenie mówi „dwie sosny” celuść (r. ż), cerep (r. m.), leń (r. żeń) ‘woda marznąca z padającym na nią śniegiem’ (sza: Rembiszewska 2010).
Słownik Zygmunta Glogera jest nieocenionym źródłem wiedzy o dziewiętnastowiecznej gwarze tykocińskiej, który pozwala nie tylko na omówienie jej leksyki, lecz także na opis jej fonetyki, słowotwórstwa (por. Kuryłowicz 2006, 2008). Szerszy opis słownika Zygmunta Glogera zawiera cytowany artykuł Doroty Rembiszewskiej (2010).
Ludwik Czarkowski, Słownik gwary ludowej w ziemi drohickiej
Słownik gwary ludowej w Ziemi drohickiej Ludwika Czarkowskiego to nowsza edycja starszego opracowania dziś nieznanego, wydana w 1907 (1908?) roku, uzupełniona i poprawiona, gdyż pierwsza redakcja słownika pt.
Słowniczek gwary od Drohiczyna przekazana przez autora Oskarowi Kolbergowi, a po jego śmierci Janowi Karłowiczowi i wyzyskana częściowo w opracowanych przez nich dziełach,
zaginęła
)
Pierwotny
Słowniczek gwary od Drohiczyna Ludwika Czarkowskiego powstawał w latach 70. XIX wieku. Autorowi – wileńskiemu lekarzowi, a jednocześnie etnografowi i historykowi zgromadzenie materiału zajęło dziesięć lat. Słownik zawiera słownictwo ziemi drohickiej (w powiecie bielskim, w województwie podlaskim), w wieku XIX należącej do guberni grodzieńskiej.
Znana obecnie wersja, licząca 684 hasła (Rembiszewska 2010), a 830 wyrazów i wyrażeń (Nowowiejski red. 2009:
133
), opublikowana w tomie „Rocznika Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, wydanym w 1908 r. to część obszerniejszego studium poświęconego powiatowi bielskiemu w guberni grodzieńskiej. Słownik ten opracowany przez Beatę Kuryłowicz i Bogusława Nowowiejskiego z komentarzem językowym został obecnie opublikowany w pracy
Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej (2009). Jest to zakresowo słownik szerszy, gdyż redaktorzy słowniczka uwzględnili w nim także hasła wydobyte z cytatów i objaśnień Czarkowskiego. Hasła te opatrzono gwiazdką jako zrekonstruowane przez redaktorów - autorów opracowania. Łącznie zatem
Słownik gwary ludowej w Ziemi Drohickiej na nowo opracowany liczy 1125 haseł, w tym 830 przejętych z wydania II i 295 haseł dodanych (Nowowiejski red. 2009: 172). Obszerną charakterystykę słownika, warsztatu leksykograficznego L. Czarkowskiego, i słownictwa w nim zgromadzonego zawiera wspomniana wyżej praca pod redakcją B. Nowowiejskiego (2009).
Czesław Kudzinowski, Słownik dialektu knyszyńskiego
Słownik dialektu knyszyńskiego (Knyszyn – miasteczko, siedziba gminy miejsko-wiejskiej, pow. moniecki, woj. podlaskie) pochodzi z II poł. XX wieku. Autor prawdopodobnie pracował nad nim od końca lat 40. do 70. XX wieku (Rembiszewska 2010). Został opracowany i wydany już po jego śmierci z materiałów rękopiśmiennych przekazanych Polskiej Akademii Nauk. Słownik przygotowała do druku i opublikowała w 2007 roku wraz z obszernym omówieniem w osobnej pozycji książkowej Dorota Rembiszewska (2007).
Opracowanie Kudzinowskiego należy do słowników gwarowych średnich pod względem wielkości, liczy bowiem ponad 5500 haseł. Rejestruje słownictwo z okolic Knyszyna w układzie alfabetycznym (choć niekonsekwentnym w obrębie poszczególnych liter) w granicach dawnej parafii knyszyńskiej, a więc ma charakter lokalny.
Słownik C. Kudzinowskiego rejestruje zarówno nazwy gwarowe, jak i gwarowe postaci fonetyczne nazw ogólnopolskich oraz nazwy ogólnopolskie, por. (za: Rembiszewska 2010):
a) „wyrazy pojedyncze (np. stuẹńina ‘galareta’, fọrytovać ‘kierować’, latọrọscka ‘latorośl’, łaχẹta ‘obdartus’);
b) kompozycje i zestawienia (np. barsc sary‘zupa z juchy’,garlanẹ suχoty‘gruźlica’, ḿeśọncowa noc,rẹntovnẹ ḿęso‘wołowina’);
c) wyrażenia przyimkowe – jako odrębne hasła (bẹz grosa; bẹz most, (na) bọśaka‘boso’, na krośkaχ);
d) wyrażenia porównawcze (np. gorki jak cytfar, gorki jak ćẹḿẹryca, mokry jak gvac);
e) związki frazeologiczne, krótkie teksty rymowane (iść v ady ‘mocować się’, dali v nogi ‘uciekli’, gatunek stọjọnce usy ‘chytry, przebiegły’, ćapu groχ, ćapu kapusta‘oferma’, ećẹ ćẹ pećẹ, ẹ ieće, elẹ melẹ, na wasele‘wyliczanka’)”.
Wyrazy hasłowe i cytaty Kudzinowski zapisał fonetycznie, jest to jednak zapis niekonsekwentny (np. w odniesieniu do v, zapisywanego jako v lub jako w, por. np. kawał, nagọtował, wrọcił, w zaśẹkaχ), część jako v (np. adrysovać, kọmpinovać, nasykovać, splọva), dzi ‑ : ładzićłagodzić’ ‑ atkọ ‘dziadek’, azyć ‘bić (pasem)’; mi ‑ ḿ: migryna ‘migrena’, minutnik ‘wskazówka minutowa’ ‑ ḿescki ‘miejski’, ḿazga ‘breja’; pi ‑ ṕ: łupić‘1. zdzierać skórę; 2. bić’, piknọńć ‘pisnąć’ ‑ łuṕan‘łopian (arctium), ṕẹcura ‘otwór w obrębie pieca’; vi ‑: vinovać ‘winić’, vintẹl ‘wentyl’ ‑ ẹrutny ‘oczywisty’, ec ‘wiec’ (przykłady za: Rembiszewska 2010).
Nietypowy zapis stosuje autor w odniesieniu do samogłosek ścieśnionych, które sygnalizuje kropką pod literą, a więc ọ, ẹ, np. bitọn‘konwia na mleko’, bọluscy‘bolący’, baińẹc‘miejsce przed kościołem dla żebraków’, hartọviskọ‘miejsce pod stóg’, pẹraj‘perz’.
W opisie znaczeń autor stosuje różne typy definicji: realnoznaczeniowe, synonimiczne (
abos‘właśnie’,
ancymọnẹk‘ziółko’,
bọlnica ‘szpital’,
spọgadać‘współczuć’), rzadziej
definicyjno-opisowego
oraz zbliżone do encyklopedycznych (np. nazwy łacińskie roślin i zwierząt, np.
bagnọ ‘1. moczar 2. roślina (
ledum palustre)’,
ẹraha ‘roślina (
lycopodium clavatum)), sporadycznie zakresowe (np.
cycasty –
o dużych piersiach, kiźa –
wołanie na konia). Niekiedy definicję zastępuje kontekst, np.
braśnọńć,
braśnọł miskọ ọ źeḿẹ;
fraski,
cy juz zdrovy? o,
jus fraski;
gwac,
mokry jak g.
Rzadko autor stosuje kwalifikatory, takie jak: stylistyczno-ekspresywne (peior. || pejor., iron., pogard. || pogardliwie; chronologiczny (stp), pragmatyczny (dziec.).
Ważną funkcje pełnią odsyłacze, oznaczane jako (=), które odsyłają:
- formę gwarową do innej formy gwarowej, np. ćẹrnica(=)ćẹrlica; ọkłọtovać(=) ọkłọcić; ọstanọfka(=) ọbstanọfka; trẹlić(=) trẹjlovać;
- formę gwarową do innej formy gwarowej z odwołaniem się także do postaci literackiej: aṕať(=) znọf – znowu, z powrotem; ẹŋgi(=) pińonʒy – pieniądze; jełọẹc(=) jagłọẹc – jałowiec; kọłosa(=) kałosa - zakładka nogawki; zgniłka(=) gniłka – ulęgałka;
- formę gwarową do formy literackiej (często w zapisie fonetycznym): ćapkać(=) ćamkać; kuryńẹc(=) kurnik; mrygać(=) mrugać; psovać(=) psuć (za: Rembiszewska 2010).
Niewielki jest zakres informacji gramatycznej poidawanej niekonsekwentnie. W odniesieniu do rzeczowników najczęściej dotyczy form D. lp. np. młotka‘młotek (Gen.)’, śẹḿẹ‘siemię’ gen. śẹḿa; sẹńa‘sędzia’ gen. sẹńi; smuk‘miejsce porosłe trawą, pastwisko’ gen. smuga; spać‘1. spać; 2. patoka (miód)’ gen. spai; sarẹŋk‘szereg, sterta drzewa’ gen. sarẹnga) czy nietypowych form liczby mnogiej, np. prysłony‘1. przysłona (pl.); 2. nieco za słony’; kọńẹc, kọnca‘koniec, końca’ pl. kọncy; krẹŋk‘betonowy krąg’; pl. krẹŋgi; taki pl. takẹ (za: Rembiszewska 2010)..
W słowniku pojawiają się niekiedy elementy informacji etymologicznej, głównie przy zapożyczeniach objaśnienia o ich źródle, niekiedy jednak wyraźnie błędne, np. za pożyczki litewskie uznał wyrazy luśńa, luśńaŋka‘drążek u wozu łączący oś z drabiną’ lit. lùšnė, śpẹrka‘szperka’ lit. spìrgas, które zostały do polszczyzny zapożyczone z języka niemieckiego.
Ogólna ocena Słownika dialektu knyszyńskiego na tle innych słowniczków gwarowych z Polski północno-wschodniej dokonana przez Dorotę Rembiszewską jest następująca:
Słownik Kudzinowskiego mimo wielu braków warsztatowych, niekonsekwencji zapisu, niepełnych definicji lub ich braku, pozostaje na tle innych słowników z obszaru Polski północno-wschodniej słownikiem najbardziej zbliżonym do fachowego opracowania leksykograficznego. Jednocześnie nie sposób pominąć wagę i znaczenie pozostałych słowniczków, które rejestrują archaiczną w większości warstwę słownictwa gwarowego, charakterystycznego dla Polski północno-wschodniej, zapisaną prawie we wszystkich wypadkach przez autochtonów. Przy braku monograficznego ujęcia wszystkich gwar polskich, te nawet amatorskie zbiory z wymienionego terenu stanowią niezwykle cenne źródło badawcze (Rembiszewska 2007).
Szerszy opis słownika Czesława Kudzinowskiego zawieraja prace Doroty Rembiszewskiej (2007, 2010).
Wojciech Załęski, Z supraskiego na nasze
Słowniczek Wojciecha Załęskiego Z supraskiego na nasze. Supraski raptularz 1 ukazał się drukiem wSupraślu w 2005 (ss. 65).
Popularny słowniczek gwary supraskiej podaje słownictwo w układzie alfabetycznym. Nowością jest wyodrębnienie przysłów i powiedzeń na końcu każdej litery, a więc na zakończenie artykułów hasłowych na A pojawia się spis tych powiedzeń zaczynających się na A, np. A kab ciebie trasca (febra) trasła. Materiał do słownika został zgromadzony w latach 1989-1997 przez autora artystę-plastyka, rodowitego supraślanina. Pochodzi z zasłyszanych rozmów, od znajomych i od czytelników gazety supraskiej „NAZUKOS”.
Słownik liczy 1072 haseł oraz ponad 300 frazeologizmów i rymowanek (Rembiszewska 2010: 4). Hasła składają się z wyrazu hasłowego, lokalizacji i znaczenia, rzadko cytatu lub – nieco częściej – różnych objaśnień dodatkowych, np.
bedzie 1. dosyć 2. starczy – Bedzie! Więc nie sypie! – mówi się trzymając dłoń przed sobą.
grzyb – borowik (inne grzyby, zwłaszcza blaszkowe, to betki albo kaszkajoby).
Pełniejszą charakterystykę słownika zawiera artykuł Doroty Rembiszewskiej (2010).
Literatura cytowana:
Opracowania:
Barbara Falińska, 1965, Stan i perspektywy prac nad „Słownikiem gwar mazowiecko-podlaskich”, „Poradnik Językowy”, s. 123-131.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Anna Kowalska, 1975/2001, Założenia leksykograficzne w pracy nad „Słownikiem gwar Mazowsza i Podlasia”, przedruk [w:] tejże, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa 2001, s. 91-95 (przedruk z 1975 r.).
Beata Kuryłowicz, 2006, Charakterystyka fonetyczna dziewiętnastowiecznej gwary tykocińskiej, „Białostockie Archiwum Językowe”, nr 6, 2006, s. 41-61.
Beata Kuryłowicz, 2008, Słowotwórstwo dziewiętnastowiecznej gwary tykocińskiej, „Białostockie Archiwum Językowe”, nr 7, 2008, s.83-97.
Bogusław Nowowiejski, 2007, Z warsztatu leksykograficznego Ludwika Czarkowskiego, [w:] Gwary dziś 4. Konteksty dialektologii, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 263–273.
Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.
Dorota Rembiszewska, 2007, Słownik dialektu knyszyńskiego Czesława Kudzinowskiego, Łomża.
Dorota Rembiszewska, 2010, Słownik dialektu knyszyńskiego a inne słowniczki gwarowe z obszaru Polski północno-wschodniej, „Prace Filologiczne” LVIII, s. [w druku].
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniczki:
Ludwik Czarkowski 1908, Słownik gwary ludowej w Ziemi Drohickiej, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. I Wilno, s. 110–128.
Zygmunt Gloger, 1893, Słownik gwary ludowej w Tykocińskim, „Prace Filologiczne”, t. IV, Warszawa 1893, s. 795–904.
Czesław Kudzinowski, 2007, Słownik dialektu knyszyńskiego, w: Dorota Krystyna Rembiszewska, Słownik dialektu knyszyńskiego Czesława Kudzinowskiego, Łomża 2007, s. 131-220.
Wojciech Załęski, 2005, Z supraskiego na nasze. Słownik gwary supraskiej, Supraśl 2005.
