Gwara regionu
SUWALSZCZYZNA (wersja rozszerzona)

Halina Karaś

Instytut Języka Polskiego UW

 

  Gwary Suwalszczyzny należą z pewnymi zastrzeżeniami do szeroko rozumianego dialektu (zespołu dialektalnego) mazowieckiego. Tak ujmował ich przynależność dialektalną zarówno Stanisław Urbańczyk w Zarysie dialektologii polskiej (zob. Mapa nr 1. Suwalszczyzna na mapie dialektu mazowieckiego S. Urbańczyka. Za: Urbańczyk 1962), jak i wcześniej Kazimierz Nitsch, właściwy twórca polskiej dialektologii (zob. Mapa nr 2. Suwalskie na mapie dialektalnej Kazimierza Nitscha według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960).

Mają zarówno niektóre cechy typowo mazowieckie, jak i – zwłaszcza w części wschodniej – północnokresowe. Wiele cech łączy je bliżej z gwarami Podlasia, stąd też w literaturze dialektologicznej wyróżnia się gwary podlasko-suwalskie. Tak uczynił Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego (EJP 1991), w której zamieścił hasło gwary podlasko-suwalskie, a na schematycznej mapie dialektów polskich zaznaczył ich miejsce w postaci napisu (zob. Mapa nr 3. Gwary podlasko-suwalskie na mapie dialektalnej Encyklopedii języka polskiego. Za: EJP 1991).

 

 

Dziś język polski w swoich różnych wariantach współfunkcjonuje tu z innymi językami narodowymi (w odmianach gwarowych i ogólnych): językiem białoruskim, językiem litewskim, językiem rosyjskim. Granica etniczna pomiędzy kulturą i ludnością polską a litewską biegnie przez północno-zachodnią Sejneńszczyznę i północną Suwalszczyznę. Granica kulturowo-językowa między ludnością litewską a białoruską biegnie równoleżnikowo na linii od ujścia Czarnej Hańczy do Niemna. Granice te dzielą teren na dwie rodziny językowe: bałtycką (język litewski) i słowiańską (język polski i białoruski). Granica etniczna między ludnością polską i białoruską biegnąca wschodnimi obrzeżami Puszczy Augustowskiej jest jednocześnie granicą między językiem zachodniosłowiańskim i wschodniosłowiańskim.

 

            Polskie gwary suwalskie oraz inne języki narodowe i ich odmiany dialektalne funkcjonujące na Suwalszczyźnie (język litewski, białoruski i rosyjska gwara starowierców) przedstawia mapa nr 1. (zob. Region dziś. Mapa nr 2. Współczesna sytuacja językowa na Suwalszczyźnie).

      Badane wsie to Jegliniec w gminie Krasnopol położonej na zachodnim krańcu powiatu sejneńskiego, Potasznia w gminie Suwałki i Pomiany w gminie Bargłów Kościelny w powiecie augustowskim. Wszystkie trzy miejscowości reprezentują polskie gwary mazurzące, choć Jegliniec położony w powiecie sejneńskim znajduje się już niedaleko granicy mazurzenia, czyli sejneńskich gwar niemazurzących, ale pozostaje w obrębie gwar mazurzących.

            Zgodnie z dwiema podstawowymi cechami dialekt mazowieckiego gwary suwalskie cechuje:

            a) fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, np. szet jaki, jusz albo skołe, jus uwolnili jego = szedł jaki, już albo szkołę, już uwolnili jego, także w formach historycznie złożonych (np. mokieś, usiatem).

            b) mazurzenie w części zachodniej i środkowej, np. dziękcynnie, ręcnie, sieckarniów, skodziło, zonaty, kazdemu, stojacek, jesce cesali, serokie, mieskaniu, najstarsemu = dziękczynnie, ręcznie, sieczkarni, szkodziło, żonaty, każdemu, stojaczek, jeszcze czesali, szerokie, mieszkaniu, najstarszemu. Nie znają mazurzenia tylko gwary wschodniosuwalskie w okolicach Sejn (tzw. sejneńskie), których zasięg jednak nie pokrywa się z terytorium powiatu sejneńskiego, ale jest znacznie mniejszy.

            Ze względu zatem na tę podstawową cechę gwary suwalskie dzielą się wyraźnie na dwa zespoły:

            1) mazurzące gwary suwalskie (zachodnio- i środkowosuwalskie, czyli zajmujące zachodnią i środkową część Suwalszczyzny), które znają mazurzenie (cz, ż, sz, dż > c, z, s, dz);

            2) niemazurzące gwary suwalskie (wschodniosuwalskie), zwane też sejneńskimi (niewielki skrawek wokół Sejn), które mazurzenia nie mają, rozróżniając cz, ż, sz, dż oraz c, z, s, dz.

Granica między obydwoma zespołami gwarowymi, tj. pomiędzy polskimi gwarami mazurzącymi i gwarami niemazurzącymi, przebiega w niedalekiej odległości od granic parku, w okolicach Sejn. Linia podziału biegnie z rejonu Puńska poprzez Krasnopol w kierunku Puszczy Augustowskiej, a więc niedaleko uwzględnionej w przewodniku mazurzącej wsi Jegliniec w gminie Krasnopol.

 

 Zasięg mazurzących gwar suwalskich i granicę między gwarami mazurzącymi i niemazurzącymi [na podstawie: Zdancewicz 1980] przedstawia mapa nr 5.

Z unikaniem mazurzenia, zwłaszcza na styku gwar mazurzących i niemazurzących, wiążą się formy hiperpoprawne, czyli formy ilustrujące szadzenie, np. pomoczy, palczy, nażywali, na naucze, opłaczające, szwoje, faszola, ża niego żapłacił, szchowali, żakłady, deszeczki, czyment = pomocy, palce, nazywali, na nauce, opłacające, swoje, fasola, za niego zapłacił, schowali, zakłady, deseczki, cement. Pojawiają się także, głównie w odniesieniu do wyrazów obcych, przykłady  siakania, np. siosom = szosą, śnurecek = sznureczek, straśnie = strasznie.

           

Samogłoski pochylone w mazurzących gwarach suwalskich występują tylko resztkowo. Zasadniczo gwary te nie znają a pochylonego, na jego miejscu występuje a jasne, e pochylone także utrzymuje się w niewielu pozycjach, np. nie wiycie = nie wiecie, zwłaszcza przed spółgłoskami półotwartymi (gdzie może być ich wpływ na barwę poprzedzającej ich samogłoski) np. dare^ymnie, w siede^ymnastym = daremnie, siedemnastym.

            Samogłoska pochylona o, która w języku ogólnym, utożsamiła się w wymowie z u (ale pozostała litera ó), w gwarach suwalskich często jest wymawiana jako o jasne, por. np. znow, spod, ^ługor, stoł, swoj, spodnicki, krowka, ściołka = znów, spód, ugór, stół, swój, spódniczki, krówka, ściółka, zwłaszcza prawie regularnie w końcówce -ów: zesytow, gruntow, ^łowcow, parnikow, koleżankow, ściankow, potrawow, Niemcow = zeszytów, gruntów, owców (tj. owiec), parników, koleżanków (tj. koleżanek), ścianków (tj. ścianek). Powoduje to usuwanie typowej dla polszczyzny ogólnej oboczności samogłoskowej o – u (ó), por. np. swoj – swojego, ^ługor – ^ługoru, stoł - stołu. Obok tych form pojawia się w niektórych rdzeniach nietypowe ó, np. mórgi, cóś, ^łosóbnie, sóbote, wójsko = morgi, coś, osobno, sobotę, wojsko. Podobne wyrównania w zakresie oboczności o – u (ó) charakterystyczne są szczególnie dla polszczyzny północnokresowej, choć w nieznacznym stopniu – też dla gwar mazowieckich.

 

            Samogłoski nosowe wykazują niewielkie zróżnicowanie w stosunku do stanu ogólnopolskiego. Najczęściej ich wymowa jest tylko lekko zwężona, np. zbłundził, je^ynczmień, najwincej = zbłądził, jęczmień, najwięcej. Najbardziej typowa jest denazalizacja samogłoski tylnej ą w wygłosie, np. zasiewajo, użytkujo, tako sprawo, zbolejo, wyganiajo, wysuszo, omłóco, machajo = zasiewają, użytkują, taką sprawą, przeboleją, wyganiają, wysuszą, omłócą, machają. Notuje się też wymowę rozłożoną przed spółgłoskami szczelinowymi, np. za gynsia, z gynsiow, zawionzuje, uwionzany = za gęsia, z gęsi, zawiązuje, uwiązany. Te cechy wiążą gwary suwalskie z północnokresowymi (i z podlaskimi).

 

Związki gwar suwalskich z Mazowszem (cechy mazowieckie i północnopolskie)           

Mazurzące gwary suwalskie mają szereg cech typowo mazowieckich, których na ogół brak już w gwarach niemazurzących wschodniosuwalskich (7 ważnych izoglos przebiega przez tereny bezpośrednio przylegając do suwalskich gar mazurzących od zachodu oraz przez zachodnią i północno-zachodnią część ich terytorium  [Zdancewicz 1980]– zob. Mapa nr 6. Zasięgi cech mazowieckich (Za: Urbańczyk 1962).

 

 Z zakresu wymowy (fonetyki) do zjawisk typowo mazowieckich, niekiedy jeszcze mających szerszy zasięg północnopolski, należy:

         a) przejście nagłosowego ja- > je-, w nagraniach ograniczone w zasadzie do kilku przykładów, por. jerzynne, jerzyna, jek, jekby, jekości = jarzynne (tzn. jare), jarzyna, jak, jakby, jakoś, natomiast w opracowaniach gwary suwalskiej uznaje się je za powszechne na całym terenie gwar mazurzących i przytacza się szereg wyrazów ilustrujących tę cechę [Zdancewicz 1980, 27-28], np. jeskółka, jebłonka, jegoda, jermak, jełowiec = jaskółka, jabłonka, jagoda, jarmark, jałowiec;

         b) przejście grupy śródgłosowej -ar- > -er-, np. sie uperłam = uparłam się (liczne przykłady w literaturze przedmiotu: terlim, wymerli, poder = tarliśmy, wymarli, podarł, zjawisko obejmuje cały teren gwar mazurzących i jest także znane w suwalskich gwarach niemazurzących [Zdancewicz 1980, 30-31);

        c) północnopolski brak kontrakcji w formach czasowników, typu stojał, bojał sie = stał, bał się;

        d) brak przegłosu dawnego ě > a po spółgłoskach wargowych: spletane = splatane (z opracowań m.in. [Zdancewicz 1980, 41-42]: wiedomo, powieda, wymieta),

        e) północnopolski brak e ruchomego w regionach o przewadze osadnictwa polskiego, np. cegł, jeden zenc = cegieł, jeden żeniec (Zdancewicz 1980, 45 wymienia także szereg przykładów dopełniacza nazw miejscowych z końcówką zerową i zanikiem e, np. z Jegliniśk, do Prudzisk, do Chodork);

        f) północnopolski rozwój sonantu miękkiego l’ po spółgłoskach wargowych z zachowaniem miękkości poprzedzającej spółgłoski: miełli, namiełli = mełli, namełli (z opracowań także [Zdancewicz 1980,43]: miołł, miołłem, piołem, wiołna = mełł, mełłem, pełłem, wełna);

        g) miękkie k’, g’ przed odnosowioną samogłoską ę, czyli przed e (< ę), np. kartkie, Polskie, śmietankie, akurszyⁱrkie, gięsi, przez drogie, fajkie, za partyzantkie = kartkę, Polskę, śmietankę, akszerkę, gęsi, przez drogę, fajkę, za partyzantkę;

        h) miękkie ch’ przed e, i: chiba, wierzchi, duchi, do Lichienia = chyba, wierzchy, duchy, do Lichenia;

        i) sporadyczne przykłady stwardnienia w’ w grupie św’: śwenconki = swięconki (w opracowaniach [Zdancewicz 1980, 56-57] także ćw’, dźw’: ćwerciach, medźwedziuk);

 

W morfologii i składni cechy wspólne z Mazowszem, zwłaszcza z gwarami północnomazowieckimi, czy też szerzej północnopolskimi, to:

       a) końcówka -oju w celowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich: ziencioju = zięciu (w opracowaniach także m.in.: dziadkoju, kierownikoju, panoju);

       b) w odmianie zaimków, przymiotników i imiesłowów końcówka -em w N. i Msc. lp., np. na tem jednem ogrodzie, na kazdem jenem węgle mieskania, po tem wszystkiem = na tym jednym, na każdym jednym, po tym wszystkim, oraz -ech w D. i Msc. lmn., np. jech = ich: pisałam sama jech, tech domowych, w tech rosochach = pisałam sama ich, tych domowych, w tych;

       c) formy w 1. os. lm. czasu ter. i prostego przyszłego z końcówką -m: nasypiem, idziem, zajedziem, postawim, = nasypiemy, idziemy, zajedziemy, postawimy, oraz w 1. os. lm. czasu przeszłego: mielim, jeździlim, bylim, chodzilim, zrobilim, nasypalim = mieliśmy, jeździliśmy, byliśmy, chodziliśmy, zrobiliśmy, nasypaliśmy;

       d) północnopolskie formy 3. os. lmn. czasu przeszłego na -eli zamiast ogp. -ali: sieli lny, sie pośmieli;

       e) mazowieckie formy czasowników na -ać, z pominięciem -ow- (powstałe na skutek analogii do typ koniugacyjnego na -ać): kupajcie i dla mnie, kupać = kupujcie, kupować;

       f) produktywność przyrostka -ak: wieprzaka, gęsiaki, dzieciaka, drożdżaki ‘placki drożdżowe’;

       g) formy zaimków przysłownych, typu tamój (z jotą wprowadzoną analogicznie na wzór stopnia wyższego i najwyższego przysłówków), ale w formie naw|ięc wygłosowe -ej zanika;

       h) formy niektórych zaimków przymiotnych na -en: któren = który;

       i) przedrostek ob- (często zamiast o-) w czasownikach: obczyściłam, obkolędujem = oczyściłam, obejść z kolędą;

       j) składnia liczebników 5 i powyżej z mianownikiem lmn. zamiast ogp. dopełniacza: po dwanaście hektary, dwanaście morgi, siedemdziesiąt rolniki, pięć litry = po dwanaście hektarów, dwanaście morgów, siedemdziesiąt rolników, pięć litrów;

       k) północnopolskie i kresowe zakłócenia w kategorii rodzaju, polegające m.in. na upowszechnieniu form na -li niezależnie od rodzaju łączącego się z nimi rzeczownika (przydawka w takim połączeniu występuje w rodzaju niemęskoosobowym), czyli brak związku zgody: dobre rowery byli, byli te sznury, takie byli warkocy, takie krucjatory byli, dziewczyny byli, muzykanty takie rogowskie grali, sery to byli, te syny byli żonate,  ^łoni młodsze byli i umarli, gospodarki byli.

       

     Nie zostały natomiast poświadczone takie cechy mazowieckie, jak przejście nagłosowego ra- > re- (tylko w śródgłosie: terez = teraz), wymiana ń > m’ (typ misko = nisko), końcówka -amy w narzędniku lmn. rzeczowników, czy -ta w 2 os. lmn. trybu rozkazującego; które to cechy są dobrze udokumentowane w literaturze dialektologicznej poświęconej gwarom Suwalszczyzny [Zdancewicz 1980, 29-32, 57-59] . Częściowo może to wynikać z określonej geografii poszczególnych zjawisk, np. przejście ra- > re-, jak wynika z ustaleń T. Zdancewicza [1980, 29-30] obejmuje nie całość mazurzących gwar suwalskich, lecz tylko ich część północno-zachodnią na wschodzie i południu, sięgając po linię wsi: Burniszki – Rowele – Jasionowo – Sidory – Szurpiły – Osinki – Osowa – Kamionka Nowa – Lipowo – Kurianki I – Sokolne – Turówka – Reszki.

 

            Równie istotne są związki gwary suwalskiej z Kresami północnymi (polszczyzną północnokresową). Można je obserwować we wszystkich podsystemach języka, ale stopień ich natężenia jest zróżnicowany terytorialnie. Znacznie więcej cech wspólnych z językiem Kresów jest w gwarach niemazurzących (wschodnich), czyli sejneńskich, niż w mazurzących (zachodnich i środkowych). Wiąże się to nie tylko z bliższym sąsiedztwem z gwarami litewskimi i białoruskimi, lecz także z typem osadnictwa na tych ziemiach. Zjawiska te na ogół mają swoje źródło w substracie litewsko-białoruskim polszczyzny północnokresowej i w wielowiekowym oddziaływaniu języków współfunkcjonujących z polszczyzną na Kresach: białoruskim, litewskim i –w mniejszym zakresie – rosyjskim (jako języku niesubstratowym, ale od XVIII w. w znaczący sposób wpływającym na inne języki używane na obszarze dawnego WKL ze względu na polityczną zależność tych ziem od Rosji w dobie zaborów).

            W zakresie wymowy można wskazać m.in. na następujące zjawiska:

       a) nietypowy akcent, w naszych tekstach poświadczony tylko w formach czasowników zwrotnych z się, gdzie całość jest wymawiana jako jeden zestrój akcentowy (czyli jako jeden wyraz) i w związku z tym akcent pada na drugą sylabę od końca takiego połączenia, tzn. na ostatnią sylabę czasownika, np. mordowal|i sie, budowal|i sie, zapal|uł sie = mordowali się, budowali się; nieco więcej odrębności akcentowych odnotowano w literaturze przedmiotu [por. Zdancewicz 1963, 247-248], choć też z uwagą, że jest to zjawisko rzadkie; akcent na końcowej sylabie poświadczono w rozkaźniku: daw|aj! nie plan|uj! i w formach stopnia wyższego przysłówków, np. póź|niej, trud|niej;

      b) ślady akania, widoczne w sporadycznych przykładach występowania samogłoski a na miejscu ogp. o w sylabach nieakcentowanych, np. kałduny, była, nawat = kołduny, było, nawet;

      c) rozłożoną wymowę samogłosek nosowych przed szczelinowymi i odnosowienie w wygłosie samogłoski tylnej -ą (por. wyżej o samogłoskach nosowych):

      d) przedniojęzykowo-zębowe ł (zaznaczone pogrubieniem): łąki sie młóciło, nie byłoby tego kabłyncka, bydło, cała była, pasował łubin;

      e) dźwięczne h (zaznaczone pogrubieniem), np. hodowali;

      f) rzadko miękkie l w inne pozycji niż przed i: stulietnia, chliewa, polietki, bilietu, chlieby = stuletnia, chlewa, poletka, biletu, chleby;

      g) wymianę ch na k, uznawaną za cechę gwar powstałych na substracie litewskim: kowałam, pokowałam, bym pojekała = chowałam, pochowałam, bym pojechała;

      h) stosunkowo często spółgłoskę r zamiast rz (pod wpływem białoruskim): rucisz, rozrucono, paster, odruczajo, na wierchu, wyruci, na wierch, do tronka = rzucisz, rozrzucono, pasterz, odrzucają, na wierzchu, wyrzuci, na wierzch, do trzonka; T. Zdancewicz [1967, 251] uznał to zjawisko za występujące w stopniu równym albo nawet większym w gwarach mazurzących niż w suwalskich gwarach niemazurzących;

      i) stwardnienia spółgłosek przed c, s, sz, np. tancować, panszczyzny, w koncu, potancować = tańcować, pańszczyzny, w końcu, potańcować;

      j) wtórną miękkość niektórych spółgłosek, czasem zachowaną miękkość archaiczną (zwłaszcza ź w nagłosie przed spółgłoskami miękkimi, któremu w języku ogólnopolskim odpowiada tylko nieznacznie zmiękczone z), niekiedy miękkość powstałą w wyniku analogii, np. ź wiosny, źbierali, źjadła, źniewazyłem, płyciaj = z wiosny, zbierali, zjadła, znieważyłem, płycej;

 

W morfologii (tj. we fleksji i słowotwórstwie) oraz składni cechy wspólne z Kresami północnymi to:

      a) zmiany rodzaju niektórych rzeczowników, np. gęś m. (ogp. gęś ż.): po piynć złotych za gynsia = za gęś,

      b) zmiany w kategorii liczby, czyli stosowanie niektórych rzeczowników w polszczyźnie ogólnej mających tylko liczbę pojedynczą (tzw. singularia tantum) jako odmiennych w liczbie mnogiej: sieli lny, te lny = sieli len, ten len (rzeczownik len ma tylko lp., a w gwarach suwalskich prawdopodobnie pod wpływem litewskim odmienia się też w lmn., por. lit. linas, linai – to regularny rzeczownik, który ma formy lp. i lmn.;

      c) północnopolska i wschodnia (także kresowa) końcówka -am w celowniku lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów: zołnierzam, koniam, świniam, wilkam = żołnierzom, koniom, świniom, wilkom;

      d) upowszechnienie -i/-y w mianowniku i bierniku lmn. rzeczowników miękko- i twardotematowych: ryncy zbolejo; opowiadali ^łojcy, dziadki; nase dziadki, pradziadki; świni wyganiajo; taki cierlici i miendlici; te zakonnicy = ręce; opowiadali ojcowie, dziadkowie; nasi dziadkowie, pradziadkowie; świnie wyganiają; takie cierlice i międlice; te zakonnice;

      e) pełne (tzw. nieenklityczne) formy zaimków osobowych, niezależnie od ich pozycji w zdaniu, także po czasownikach, po których w polszczyźnie ogólnej występują formy krótkie, typu mi, ci, go: uwolnili jego; nie ma jego tam; dam tobie; obłożyć jego elegancko; mało użytkujo jego;  ^łorać jego pługiem; trudno jego było zdobyć;

      f) wtórne czasowniki wielokrotne: sie scyzuje, wyscyzuje sie, nie zdążowali, nie wydążali, odsmazowali = się strzyże, wystrzyga się, nie nadążali, odsmażali;

      g) konstrukcja dla + dopełniacz zamiast celownika, bardzo rozpowszechniona nie tylko w gwarach podlasko-suwalskich i północnokresowych, lecz także w tamtejszej polszczyźnie regionalnej: dla niej nie skodziło, dla mnie sprzedał, dla nich bardzo szybko sło, dla nich dobrze było, czy pozwoli dla nas potancować = jej nie szkodziło, mnie sprzedał, im bardzo szybko szło, im dobrze było, czy pozwoli nam potańczyć;

      h) poradycznie imiesłowy przysłówkowe na -szy w funkcji czasu przeszłego: ojciec niewiele dumawszy: chodź, mówi ‘ojciec niewiele myślał: chodź, mówi’ (zjawisko dobrze udokumentowane w suwalskich gwarach niemazurzących);

      i) formy zaimkowe, typu jekieści z partykułą -ci, jak w języku białoruskim;

      j) rzadko przyrostek rzeczownikowy -uk: żydziuka (z opracowań gwar suwalskich także m.in.: kniziuk ‘pisklę czajki’, dziaduk [Zdancewicz  1967, 251, 245]);

      k) przyrostek przymiotników -owaty: sporowaty, dobrowate, zdolnowaty, słabowata dużowata, oraz przysłówków odprzymiotnikowych -owato: sporowato casu, czszewiki drogowato kosztowali, który wyrażają niepełną intensywność danej cechy, tj. znaczenia ‘dość spory; dość dobre; dość zdolny; dość słaby; dość duża; dość sporo, dość drogo’;

      l) charakterystyczne zdrobnienia i ich duża częstość użycia, np. syneńku, roweryk, lasanek, zonke (w znaczeniu neutralnym), kosiarecki, świnków, jajecków, kiełbaske sie ułozy, mięska, chleⁱbka domek, śmietankie cz’erliczki, studzianke; niektóre z nich, choć ze względu na swoją budowę wyglądają jak zdrobnienia, to jednak ich znaczenie tego nie wykazuje, gdyż są używane w takich znaczeniach jak wyrazy niezdrobniałe (np. zonka, to nie zdrobniała, pieszczotliwa nazwa żony, ale neutralna, wyraża to samo co wyraz żona).

 

Mazurzące gwary suwalskie mają cech wspólnych z Kresami znacznie mniej niż gwary niemazurzące. Brak w nich takich ważnych cech kresowych [por. Zdancewicz 1963, 255], jak: akcent na ostatniej sylabie (oksytoniczny), redukcja samogłosek nieakcentowanych, przejścia e > a w wygłosie, mianownikowo-biernikowych form rzeczowników rodzaju żeńskiego zamiast nijakiego (typ ta okna), zrównania mianownika z biernikiem rzeczowników żeńskich na -a (typ widza ta krowa). Pojedyncze potwierdzenia mają też tak wyraziste cechy północnokresowe, jak przyrostek -uk czy imiesłów przysłówkowy uprzedni w nietypowej dla polszczyzny ogólnej funkcji. Tadeusz Zdancewicz, wieloletni badacz i znakomity znawca gwar suwalskich, opisując polskie gwary ludowe powiatu sejneńskiego, podkreśla, że intensywność cech kresowych zarówno ze względu na ich liczbę, jak i zakres występowania, w gwarach mazurzących jest o wiele mniejsza niż w niemazurzących, ale też i w gwarach mazurzących jest zależna od ich usytuowania w terenie w stosunku do gwar mazurzących. Im bliżej granicy mazurzenia i gwar mazurzących, tym liczebność i zakres cech kresowych (pochodzenia białorusko-litewskiego) wyraźnie wzrasta [por. Zdancewicz 1963, 247]. 

 

            Więzi gwary suwalskiej z polszczyzną północnokresową widoczne są także w słownictwie. Można wymienić tylko z nagranych tekstów szereg wyrazów mających głównie zasięg ograniczony do Kresów północno-wschodnich i terenów z nimi związanych na wschodzie Polski (obszar gwar podlasko-suwalskich), np. blachanka ‘blaszanka, puszka z blachy’, bojka ‘maselnica; rządzenie do wyrabiania masła’,drużbant ‘drużba (na weselu)’, kurzyna ‘mięso z kury’, piecka ‘zdrobn. piec’, plita ‘kuchnia z żelaznym blatem’, ruczeć ‘trzeć ręką’ (rucze i rucze), wędlarnia ‘wędzarnia’. Część wyrazów różni się tylko postacią fonetyczną rdzenia lub budową słowotwórczą. Wśród przykładów można wymienić m.in. takie wyrazy, jak: kołychać, deżdżowy, deżdżu, koniuczyna, kachle = kołysać, deszczowy, deszczu, koniczyna, kafle; dobyć się ‘dostać się, dojść, dojechać’ (dobył sie do Jeglincza), pustota ‘pustka’, zboleć ‘zaboleć’, zdumać / wydumać ‘wymyślić’. Ciekawa jest grupa wyrazów o innym znaczeniu, np. wiedzieć ‘znać’ (nie wiedział kierunku), czasownik na Kresach powszechnie tak używany, duch ‘para, gorąco, ciepłe powietrze’ (duch był ciepły i tak, to w tem duchu potem ono wysycha), drużyna ‘rodzina’ (była druzyna, drużynny byli), polski ‘Polak’ (to polskim nie wolno było sie uczyć),

            Te wspólne wyrazy to m.in. zapożyczenia białoruskie i litewskie, przy czym te ostatnie mogły się w gwarach północnokresowych upowszechniać nie tylko bezpośrednio z języka litewskiego i jego odmian gwarowych, lecz także pośrednio przez język białoruski i jego gwary. Przykładem takiego lituanizmu, czyli zapożyczenia z litewskiego pośrednio przez gwary białoruskie, jest wyraz dersa ‘kostrzewa, stokłosa’ (lit. dirse, girsa ‘ts.’) użyty przez naszego informatora z Jeglińca (takie dersy rosły, no to ta dersa), znany dobrze na Wileńszczyźnie, który w gwarach podlasko-suwalskich sięga po linię: Kowale Oleckie – Augustów – Knyszyn – Supraśl – Narewka [Zdancewicz 1963a, 259].

            Zasięgi wybranych wybranych wyrazów pochodzenia litewsko-białoruskiego w gwarach suwalsko-podlaskich, czyli w gwarach Białostocczyzny, przedstawiają dwie mapy (za: Zdancewicz 1963). 

 

Pierwsza z nich (zob. Mapa nr 7)  ukazuje nazwy funkcjonujące na tym obszarze odnoszące się do ‘beczki’, takie jak: żłukta (na wschodzie Suwalszczyzny), potaczka (na środkowym wschodzie i południowym zachodzie), baleja (na północy i południowym wschodzie), trynog, trybus (w części zachodnio-środkowej), tynka (głównie na zachodzie i w centrum Suwalszczyzny), zolnik (na samym zachodzie na pograniczu z Mazurami), niecka (szeroko znana w różnych gwarach polskich, nie tylko na Mazowszu).

 

  Druga mapa (zob. Mapa nr 8) prezentuje wyrazy nazywające kupę kamieni. Na Suwalszczyźnie są to następujące nazwy: krusznia (głównie na wschodzie, ale też i w okolicach Augustowa), gromada (na zachodzie), kamienica (w części środkowo-zachodniej). Inne nazwy, takie jak: hurba, horba, pryzna, styrta, brukanica, kurhanka, reja, kopa, kupa funkcjonują na Podlasiu.

 

           Specyficznie suwalską cechą (w zasadzie bez nawiązań kresowych i mazowieckich) są natomiast formy zaimków 3 os. jon, jona, jono (analogia do form przypadków zależnych z jotą w nagłosie). Specyficzny jest też szyk zaimka się, podkreślany zwłaszcza w tekstach stylizowanych jako wyłącznie przedczasownikowy. W naszych nagraniach się rzeczywiście występuje najczęściej przed czasownikiem, ale są też przykłady szyku poczasownikowego: sie wyjezdzo, sie zabił, ja sie naucyłam, to mówi sie nauc, zaceli sie śmiać, ja sie ukłoniłam, I sie zasłoniła, mogłom sie naucyć, ale: kre^ynćcie sie, kre^ynćcie sie, budowal|i sie, zapal|uł sie.

 

 

           Oprócz cech wyraziście mazowieckich, szerzej północnopolskich, czy też kresowych w gwarach suwalskich występują także cechy o różnym zasięgu, szerszym, niekiedy prawie ogólnogwarowym. Przykładowo – wśród nich można wskazać na takie zjawiska, jak:

      a) niezbyt częsta i niezbyt silna labializacja: ^łorania, ^ługościli, ^łodwieźli, ^łotrzymali = orania,ugościli, odwieźli,otrzymali;

      b) rozszerzenie artykulacyjne samogłosek lub ich zwężenie w sąsiedztwie spółgłosek półotwartych: descołka, becołka, uni ^łuni kónicyny, bro^uzda, dzio^ura, = deszczułka, beczułka, oni, koniczyny, bruzda, dziura;

      c) formy czasowników pochodnych od iść bez joty (pudzies, przydzie, wydzies),

      d) przejście grup -ił, -ył w -uł: prowadziuł, buł = prowadził, był;

      e) rozpodobnienie grupy kt w cht: nicht, chto, niechtóry, chtóry = nikt, kto, niektóry, który;

      f) zmiany typu deklinacyjnego niektórych rzeczowników: gospodynia = gospodyni;

      g) wahania w stosowaniu końcówek -a, -u D.lp. m.: (w razie) ^łogniu, do traktoru = ognia, traktora;

      h) szeroko rozpowszechniony w różnych gwarach i w polszczyźnie potocznej Msc.lp. m. wyrazu dom z końcówką -e zamiast ogp. -u: przy domie = przy domu;

      i) upowszechnienie końc. -ów (w wielu gwarach polskich, także kresowych), np. bruzdów, maszynów, z rynców, potrawow, z koloniów, paniów, ksiąsków, rybów, krowów, świniów, świnków, jajecków, pisanków = bruzd, maszyn, z rąk, potraw, z koloni, pań, książek, ryb, krów, świń, świnek, jajeczek, pisanek;

      j) częstsze użycie przyrostka -ejszy w stopniu wyższym przymiotników: rzadszejsza, cienżejszy = rzadsza, cięższy;

      k) końcówka -uch w dopełniaczu liczebników powstała w wyniku analogii do form przymiotnikowych: nas dwunastuch, iluch sie jedzie, dwunastuch albo czternastuch, do dwudziestuch = dwunastu, ilu, dwunastu albo czternastu, do dwudziestu;

      l) archaiczna składnia zgody realno-znaczeniowej w konstrukcjach z liczebnikami wyższego rzędu (od 5 w górę): siedemdziesięciu gospodarzy byli = siedemdziesięciu gospodarzy było.

       

     Ze względu na natężenie cech mazowieckich i północnokresowych (pochodzenia białorusko-litewskiego) gwary suwalskie, jak wynika z badań [por. Zdancewicz 1963, 1965, 1967, 1980], dzielą się na trzy zespoły. Można wśród nich wyróżnić:

      1) mazurzące gwary zachodniosuwalskie z największą liczbą i natężeniem cech mazowieckich i północnopolskich,   zdecydowanie mniejszą – północnokresowych (pochodzenia białorusko-litewskiego);

      2) mazurzące gwary środkowosuwalskie ze zrównoważoną liczbą cech północnokresowych oraz mazowieckich i północnopolskich;

      3) niemazurzące gwary wschodniosuwalskie (sejneńskie) z większą liczbą cech północnokresowych, mniejszą mazowieckich i północnopolskich.

Wyróżnionym zespołom gwarowym odpowiada typ i charakter osadnictwa na tych ziemiach: przeważający polski (mazowiecki i mazurski) na zachodzie, dominujący białoruski i litewski na wschodzie oraz w miarę zrównoważony pod względem etnicznym na Suwalszczyźnie środkowej.

***

Obecnie – tak ja i na wielu obszarach gwarowych – obserwuje się szybkie zanikanie wielu suwalskich cech gwarowych, ale z drugiej strony widoczne jest zainteresowanie gwarami suwalskimi, powstaje wiele inicjatyw je promujących (w tym celu powstała np. strona internetowa „dawna-suwalszczyzna.com.pl”, gdzie między innymi można posłuchać suwalskiej mowy gwarowej w formacie mp3), popularne są stylizowane opowiadania w gwarze suwalskiej (np. Jana Bacewicza, Mieczysława Ratasiewicza) czy niedawno opublikowane Teodozji Jagłowskiej, nauczycielki z Filipowa, która zapłaciła wysoką cenę za niezłomność w czasach stalinizmu (Falińska red. 2004).

 

 

Literatura:

 

Barbara Falińska, 1989, Badania leksykalno-słowotwórcze w Polsce północno-wschodniej, [w:] Polszczyzna północno-wschodnia. Metodologia badań językowych, Wrocław , s. 7-16.

Barbara Falińska (red.), 2004, Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny, I. Filipów, pow. Suwałki, Białystok .

Józef Marcinkiewicz, Polsko-litewskie kontakty językowe na Suwalszczyźnie, Poznań 2003.

Kazimierz Nitsch, 1954, Dialekty polskie Prus Wschodnich, [w:] Wybór pism polonistycznych tegoż, t. 3, Wrocław, s. 252-321.

Jan Petr, 1955, Z gwary augustowskiej, „Poradnik Językowy” , s. 71-74.

Irena Sawicka, 2001, System fonetyczny polszczyzny ukształtowanej na białoruskim podłożu dialektalnym, [w:] „Język i kultura białoruska w kontakcie z sąsiadami”, red. Elżbieta Smułkowa i Anna Engelking, Warszawa , s.153-158.

Słownik nazw terenowych północno-wschodniej Polski, t. 1-2. / oprac. Nina Barszczewska, Jadwiga Głuszkowska [i in.] – Warszawa 1992. – XIX, 318 ; 320-610 s.

Suwalszczyzna : zeszyt edukacyjny ; 1: Gwara : popękata ze śmiechu / [oprac. Jan Bacewicz]. – Suwałki : „Danbud” Ośrodek Edukacyjno-Wydawniczy Krzywe, 2005. - 115 s. 2006-11-08.

Tadeusz Zdancewicz, 1957, Osobliwości akcentowe w gwarze wsi Radziuszki pod Sejnami, „Z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” , s. 247-268.

Tadeusz Zdancewicz, 1963, Gwary powiatu sejneńskiego na tle procesów osadniczych [w:] Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, pod red. Jerzego Antoniewicza, t. 1, Białystok , s. 231-266.

Tadeusz Zdancewicz, 1963a, Litewskie i ruskie zasięgi słownikowe na Białostocczyźnie, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, s. II, Językoznawstwo, Warszawa , s. 287-298.

Tadeusz Zdancewicz, 1966, Wpływy białoruskie w polskich gwarach pod Sejnami, Poznań .