Mapa serwisu
Notice
: Undefined index: l2 in
/home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php
on line
133
Notice
: Undefined index: l3 in
/home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php
on line
133
| 
Gwara regionu (wersja rozszerzona)
Gwara regionu – wersja rozszerzona
Justyna Garczyńska
Charakterystyka gwary - Ostródzkie
Gwary ostródzkie z zastrzeżeniami zaliczane są do dialektu mazowieckiego, niekiedy wraz z gwarami Warmii i Lubawskiego i Malborskiego wydzielane w tzw. nowsze dialekty mieszane. Najważniejsze cechy tych gwar to:
1. Brak mazurzenia, choć u niektórych osób pojawiają się wyrazy zmazurzone, por.
pietruska
‘pietruszka’,
w becce
‘w beczce’,
casem
‘czasem’, które najprawdopodobniej przedostały się z Mazur.
2.
Fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca
, por.
lato
ś ni
e
,
ta
k r
eno
‘tak rano’,
wsta
ć
n
a wsi
,
wpuści
ć ni
e
,
lo
t r
ychło
‘lat rychło’.
3.
Jabłonkowanie
, por.
cziapka
‘czapka’,
sziary
‘szary’,
ciasam
‘czasem’,
ciaszka
‘czaszka’,
zielazo
‘żelazo’,
nożia
‘noża’. W zakresie wymowy spółgłosek
sz
,
ż
,
cz
występuje wielość wariantów fonetycznych. Często u jednej osoby obserwuje się duże rozchwianie artykulacyjne, por. wymówienia
czapka
,
ciapka
, a nawet
capka
. Najbardziej rozchwiana artykulacja cechuje głoski
cz
i
sz
, obserwuje się tu bardzo często ciakanie, por.
citać
‘czytać’,
cim
‘czym’,
niekciemny
‘nikczemny’,
ucił
‘uczył’ i
siakanie
, por.
siary
‘szary’,
kokosia
‘kokosza’ oraz nieco rzadziej cziakanie, por.
czias
‘czas’,
cziarny
‘czarny’ i
sziakanie
, por.
sziary
‘szary’,
najlepszie
‘najlepsze’ (por. mapa 1.) W zakresie spółgłoski
ż
zdecydowanie przeważają artykulacje zgodne z wymową ogólnopolską.
Mapa 1. Spółgłoska
sz
w wyrazie koszula na terenie Mazur, Warmii i Ostródzkiego
Mimo, że przechodzenie spółgłosek dziąsłowych w środkowojęzykowe jest zjawiskiem charakterystycznym dla Ostródzkiego, nie można mówić o całkowitym pomieszaniu tych głosek, tzn. przeważają stanowczo wymówienia zgodne z normą ogólnopolską.
Tab. 1. Przykłady wymowy głosek
cz
,
ż
,
sz
(dla wsi Ulnowo)
Głoska
Przykłady
[cz]
baczenie
,
beczke
,
briczka
‘bryczka’,
cziego
‘czego’,
biczisko
‘byczysko’,
orcziki
‘orczyki’,
w becce
‘w beczce’
[ż]
duża, można, nożem, żelazko, żebi, też, uważać, ksieżic
‘księżyc’,
zolnierze
‘żołnierze’
[sz]
kleszcze
,
kosz
,
musze
,
poszlim
‘poszliśmy’,
starszi
‘starszy’,
lepszi
‘lepszy’,
4. W zakresie spółgłosek środkowojęzykowych
ś
,
ź
,
ć
,
dź
w Ostródzkiem spotkać można trzy sposoby wymawiania:
a) wymowę zgodną z ogólnopolską, por.
siano
,
ziarno
,
cielak
,
dziewczyna
;
b) bardzo częstą wymowę
ś
,
ź
,
ć
,
dź
jak
szi
,
żi
,
czi
,
dżi
, por.
sziano
‘siano’,
żiarno
‘ziarno’,
czielak
‘cielak’,
dżiewczyna
‘dziewczyna’ lub
sz
,
ż
,
cz
,
dż
, por.
szano
‘siano’,
żarno
‘ziarno’,
czelak
‘cielak’,
dżewczyna
‘dziewczyna’;
c) najrzadziej występującą wymowę
ś
,
ź
,
ć
,
dź
jak
s
,
z
,
c
,
dz
, por.
sano
‘siano’,
zarno
‘ziarno’,
cemno
‘ciemno’,
dzewczyna
‘dziewczyna’ (por. mapa 2.)
Zmiany te najprawdopodobniej związane są z wpływami języka niemieckiego.
Mapa 2. Kontynuanty spółgłoski m’ na terenie Mazur, Warmii i Ostródzkiego
Tab. 3. Przykłady wymowy głoski
ś
(dla wsi Stara Jabłonka)
Głoska
Przykłady
[sz]
giesz
‘gęś’,
koszuł
‘kosił’,
kwaszno
‘kwaśną’,
lesznik
‘leśnik’,
lesznistwo
‘leśnictwo’,
w neszcie
‘w mieście’
[szi]
na wszi
‘na wsi’,
goszior
‘gąsior’,
jeszień
‘jesień’,
koszi
‘kosi’,
kosziuł
‘kosił’
[ś]
w neście
‘w mieście’,
nesionc
‘miesiąc’
5. Występuje wymowa głoski
a
(< stpol.
ā
) jako
a
o
lub
o
; w południowej części Ostródzkiego kontynuantem najczęściej notowanym jest
a
o
, na pozostałym obszarze ścieśnienia dochodzą do
o.
6. Występuje wymowa głoski
e (< stpol. ē) jako e, e
y
,
por
.
mle
y
ko
; ścieśnienia typu
i
(
y
) występują rzadziej, najczęściej w sąsiedztwie spółgłosek miękkich.
7. Występuje wymowa
głoski
o
(< stpol.
ō
) jako
o
,
o
u
lub
ó
, por. Kontynuantem najczęściej spotykanym jest
ó
, dźwięk
o
u
notowano rzadziej,
o
jedynie sporadycznie.
6. W zakresie barwy samogłosek
nosowych
występuje wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli
e
i
o
, niekiedy w śródgłosie podwyższona do
e
y
,
i
(
y
) oraz do
o
u
,
u
, por.
ksiułżke
,
goro
u
nce
‘gorące’,
wyglo
u
nda
‘wygląda’,
psiuntyj
‘piątej’,
wszińdzie
,
pamińć
.
W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por.
domb
,
dziesionty
,
gemba
.
Przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość wokaliczną, por.
gęś
,
wąs
lub denazalizację, por.
geś
,
wos
.
W wygłosie oraz przed
l
,
ł
obie nosówki ulegają denazalizacji i często ścieśnieniu, por.
wode
,
spsie
y
wajo
‘śpiewają’,
nie chcu
‘nie chcą’,
nie rżnół
‘nie rżnął’,
spsiół
‘spiął’,
krziknuł
.
Inne cechy gwarowe z zakresu wokalizmu to:
2.
Przechodzenie nagłosowego
ja- > je
- i
ra- > re
- w niektórych wyrazach, por.
jek
‘jak’,
jekbi
‘jakby’,
jebłko
‘jabłko’,
jegoda
‘jagoda’,
jeskółka
‘jaskółka’,
rek
‘rak’,
reno
‘rano’,
remię
‘ramię’.
3.
Przechodzenie -
ar
- > -
er
- w śródgłosie, por.
derł
‘darł’,
poderło
‘podarło’,
ter
‘tarł’,
terli
‘tarli’
.
4. Brak
przegłosu
e
w
a
w formach
zawiesy
‘zawiasy’,
wietrak
‘wiatrak’,
zamietać
‘zamiatać’,
ofiera
‘ofiara’,
z powiedań
,
to powiedał
.
5. Przechodzenie wygłosowego -
ej
w
-ij/-yj
lub
-i/-y
, por.
późnij
,
lepi
‘lepiej’,
wjincy
‘więcej’,
o dziewjonty
.
6. Podwyższanie artykulacji
samogłoski
y
do
i
, por.
a bili te
‘a byli te’,
nie
wikońcy sie
‘nie wykończy się’,
wymity
‘wymyty’,
grubi Niemiec
‘gruby Niemiec’,
zupi goroncej
‘zupy gorącej’ obok wymowy ogólnopolskiej
wyłaziła
,
trzydzieści
.
7. Przesuwanie artykulacji samogłosek
i
oraz
y
przed głoską
ł
ku tyłowi jamy
ustnej
, por.
mróz buł
‘mróz był’,
żuł
‘żył’,
robiuł
‘robił’.
8. Samogłoska
i
z
prejotacją
w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie
artykulacji
, por.
jidzie
,
jimię
,
jendyk
‘indyk’,
i winiósł jem wódki
‘i wyniósł im wódki’.
9.
Labializacja
samogłoski
o
, rzadziej
u
, w nagłosie, por.
a
ł
o
, ‘a o’,
ł
o
taki
.
10. Samogłoski
o
oraz
e
przed spółgłoską nosową mogą podwyższać swoją artykulację, por.
una
,
skuńczuł
‘skończył’
,
sło
u
mo
‘słomą’,
zgaszóne
‘zgaszone’,
óni
‘oni’,
wim
,
potym
,
casym
,
korzynie
.
11. Zachowały się formy czasownikowe bez
kontrakcji
, por.
to ja stojałam
,
bo sie bojał
‘bo się bał’,
stojał ten rower
‘stał ten rower’,
stojeli
‘stali’.
W zakresie konsonantyzmu gwary ostródzkie charakteryzują następujące zjawiska:
1. Zatrata dźwięczności
w
,
w’
po spółgłoskach
bezdźwięcznych
, por. por.
tfego
,
sfój
.
2. W południowej i wschodniej części gwar ostródzkich spółgłoski wargowe miękkie ustne wymawiane są
asynchronicznie
. Dominuje wymowa z elementem palatalnym
ś
,
ź
, por.
wziara
‘wiara’,
psies
‘pies’, obok której, w mniejszym nasileniu procentowym, występują artykulacje typu
pchies
. Pojawia się tu także tendencja do uprzedniania elementu palatalnego w kierunku
sz
,
ż
, por.
wżiara
,
wżara
‘wiara’,
pszies
,
pszes
‘pies’. Te ostatnie artykulacje uważa się za wynik wpływów niemieckich, zwłaszcza że szczególnie często pojawiają się one u osób przebywających głównie w środowisku niemieckim.
W zachodniej części Ostródzkiego występuje dość często wymowa synchroniczna, prawdopodobnie pod wpływem dialektu lubawskiego lub częściowa dekompozycja z zachowanym elementem wargowym typu
wjara
‘wiara’. Wymówienia bez artykulacji wargowej stanowią niewielki procent.
Częsta jest twarda realizacja spółgłosek
f’
,
w’
w grupach
św’
,
ćw’
i
dźw’
, por.
śwat
,
ćwerć
,
dźwerze
.
W M. rzeczowników męskich zakończonych historycznie miękką spółgłoską wargową artykulacja tej głoski jest często asynchroniczna, por.
jedwabś
‘jedwab’,
karpś
‘karp’,
gołombś
‘gołąb’
Tab. 1. Przykłady wymowy spółgłoski wargowej
p
’ (dla wsi Liwa)
Głoska
Przykłady
[p’]
kupimy
,
kupio
,
piekarnik
,
pilnować
,
piła
,
popiołu
[pch’]
lepchiej
‘lepiej’,
pchies
‘pies’,
pchisze
‘pisze’,
pchieje
‘pieje’,
upchiekłem
‘upiekłem’
[pś]
lepsiej
‘lepiej’,
psieje
‘pieje’,
psietruszka
‘pietruszka’
W zakresie wymowy spółgłoski
m’
Ostródzkie można podzielić na dwie części linią biegnącą przez wsie Podlejki – Mielno – Stęmbark. W części zachodniej tak podzielonego obszaru dominuje palatalność synchroniczna, podobnie jak w sąsiedzkiej gwarze lubawskiej, natomiast w części wschodniej przeważają wymówienia bez zwarcia wargowego, por.
niasto
,
kanień
, łączące ten teren z Mazurami (por. mapa 1.). W tego typu artykulacjach możliwe jest także stwardnienie spółgłoski ń, por.
nasto
‘miasto’,
kaneń
‘kamień’.
Końcówka N. lmn. rzeczowników, przymiotników i zaimków -
ami
wymawiana jest zgodnie z normą ogólnopolską lub twardo, por.
cepamy
,
z listamy
,
rękamy
.
3. Na całym terenie Ostródzkiego możliwe są wypadki stwardnienia spółgłosek wargowych, por.
peśń
,
dziewenć
,
myzerak
oraz spółgłoski
ń
, por.
konski
,
skonco
. Proces ten może powstawać w związku z wpływami fonetyki niemieckiej. Nie jest to już jednak żywa tendencja fonetyczna, ale raczej sporadyczne fakty, pojawiające się w różnych miejscowościach. Zjawisko to występuje także na Kurpiach. Zanik artykulacji palatalnej może być niekiedy wynikiem szybkiej i niestarannej wymowy wyrazów często używanych w mowie potocznej, por.
wyberam
‘wybieram’,
odpowedź
‘odpowiedź’,
werzę
‘wierzę’.
Tab. 2. Przykłady wymowy głoski
ń
(dla wsi Liwa)
Głoska
Przykłady
[n]
bendzie
‘będzie’,
trzymana
‘trzymania’,
do spana
‘spania’,
malenkie
‘maleńkie’,
rencznyk
‘ręcznik’,
tancowała
‘tańcowała’
[ń]
beńdzie
‘będzie’,
kamenie
‘kamienie’,
koń
,
wiercenia
,
kuniec
‘koniec’
4. W Ostródzkiem dominuje miękka wymowa
spółgłosek tylnojęzykowych
k
,
g
w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu
kie
,
gie
,
ki
,
gi
, choć na całym obszarze warmińskim trafia się wymowa twarda typu
łokeć
,
kedy
,
robaky
. Częsta jest sytuacja, gdy informator wymawia ogólnopolskie grupy
kie
,
gie
miękko, a
ki
,
gi
twardo lub na odwrót. Niezależnie od tego obserwuje się znacznie większe nasilenie palatalizacji
k
przed
e
niż przed
i
. Natomiast głoska
g
częściej jest palatalna przed samogłoską
i
.
Przypadki zmiękczenia spółgłosek
k
,
g
przed samogłoską nosową
ę
, por.
giensi
‘gęsi’,
renkie
‘rękę’ zdarzają się w Ostródzkiem dość rzadko. Jeszcze rzadsze jest miękczenie spółgłosek tylnojęzykowych przed
a
, charakterystyczne dla Mazur wschodnich.
Spółgłoska
ch
przed głoskami przednimi
y
,
e
jest najczęściej wymawiana twardo, por.
głuchy
,
bochenek
, choć niekiedy słychać także
ch
miękkie, por.
chiba
,
bochienek
,
sztachiety
.
Tab. 4. Przykłady wymowy grup
ki
,
kie
(dla wsi Liwa)
Głoska
Przykłady
[ki]
główki
,
jaki
,
jakim
,
kijem
,
kitel
,
skiba
,
robaki
,
taki
[ky]
płotky
,
reky
‘raki’,
rolniky
[kie]
wszistkie
,
do wszistkiego
,
kiedi
,
leśnikiem
,
malenkie
,
niebieskie
,
takie
[ke]
kernos
‘kiernoz’,
sukenka
‘sukienka’
5. Wymowa grupy spółgłoskowej
ktjako cht
, por.
nicht nie bał
‘nikt nie bał’
,
w nichtórnych
‘w niektórnych = w niektórych’,
i chto
‘i kto’,
chtóry
‘który’.
6. Może wystąpić twarda wymowa grupy
li
, por.
lypa
‘lipa’,
posłuchaly
‘posłuchali’
.
Odmianę wyrazów w gwarach mazurskich wyróżniają podane niżej cechy:
1. Obie końcówki
C. lp. rodzaju męskiego
-
u
oraz -
owi
uległy w gwarach ostródzkich kontaminacji w -
owiu
, por.
bratowiu
‘bratu’,
chłopakowiu
‘chłopakowi’. Fonetyczne realizacje tej końcówki są zgodne z realizacjami spółgłoski
w’
na terenie Ostródzkiego, por.
bratoziu
,
bratochiu
, a gdzieniegdzie także
bratoju
. W zachodniej części Ostródzkiego najczęściej notowano postać
-owju
, por.
panowju
,
bratowju
.
2. W Msc. lp. rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego w zasadzie rozkład końcówek nie różni się od języka ogólnopolskiego. Wahania dotyczą użycia końcówki w rzeczownikach zakończonych spółgłoską
sz
,
ż
, gdzie często pojawia się końcówka -
e
zamiast właściwej -
u
, niezależnie od postaci fonetycznej mianownika, por.
o kosie
‘o koszu’,
o nozie
‘o nożu’,
o węzie
‘o wężu’,
w Pisie
‘w Piszu’.
3. W D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka ‑
ów
:
słodyczów
‘słodyczy’
, z łonków
‘z łąk’
, zupów
‘zup’
, skorupów
‘skorup’
, rybów
‘ryb’,
pomarańców
‘pomarańczy’.
4. W
C. lmn. rzeczowników
wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -
am
,wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski
a
jako -
a
o
m
, por.
ludzia
o
m
‘ludziom’,
psa
o
m
‘psom’,
siostra
o
m
‘siostrom’.
5. W okolicach Ostródy w N. lmn. upowszechniły się dawne końcówki
liczby podwójnej
-
oma
, -
ama
, por.
nożoma
‘nożami’,
lasoma
‘lasami’,
udoma
‘udami’,
rękama
‘rękami’,
renkoma
występujące także w wariantach fonetycznych -
óma
, -
uma,
por.
pod panóma
‘pod panami’
.
6. Żeńska forma liczebnikowa
dwie
zastępowana jest przez formę męską
dwa
, por.
dwa rodziny na jeden woz
‘dwie rodziny na jeden wóz’,
dwa kury ‘dwie kury’
. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por.
trzydzieści siedem hektary
‘trzydzieści siedem hektarów’,
pjenć litry
‘pięć litrów’
.
7. Gwary ostródzkie zachowują dawne ścieśnienie samogłoski
e
w końcówce D. lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego, por.
jednygo
‘jednego’,
pełnygo
‘pełnego’,
takie
i
go
‘takiego’,
żółtygo
‘żółtego’,
w chowane
y
go
‘w chowanego’. Poprzez analogię ścieśnienie to zostało wprowadzone także do końcówki zaimkowej, por.
tygo
,
do tygo woza
‘do tego wozu’
.
8. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -
ym
, -
ymi
przymiotników
i zaimków wymawiane są jako
-em // e
y
m
oraz
-emy //
e
y
my
, por.
temy
i
‘tymi’,
wszystkiemi
‘wszystkimi’,
takiem
‘takim’.
9. Końcówki D. i Msc. lmn. -
ich
(-
ych
) zostały zastąpione przez -
e
y
ch
w
przymiotnikach i zaimkach
. Pojawienie się końcówki -
e
y
ch
na miejscu -
ich
(-
ych
), por.
te
y
ch
dobre
y
ch
‘tych dobrych’ było wynikiem analogii do postaci fonetycznej końcówek C. l.mn. -
e
y
m
, por.
te
y
m dobre
y
m
‘tym dobrym’ i N. lmn. -
e
y
mi
, por.
te
y
mi dobre
y
mi
‘tymi dobrymi’, w których samogłoska -
i
(-
y
) uległa rozszerzeniu przed spółgłoską
nosową m
. Zjawisko to występuje w południowej części Ostródzkiego.
10. W Ostródzkiem w zakresie
1. os. l.mn. czasu teraźniejszego
dominuje dawna końcówka
liczby podwójnej
-
wa
, por.
idziewa
,
robziwa
.
11. W
trybie rozkazującym
w 1. os. lmn. w Ostródzkiem spotyka się dawną końcówkę
liczby podwójnej
-
wa
, por.
cytájwa
,
bzierzwa
.
12. Końcówka
1. os. lp. czasu przeszłego
to-
em
, por.
wiósem
‘wiozłem’,
lasem
‘lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego lub głównie w części północnej formy bezkońcówkowe, por.
ja był
,
ja robił
.,
ja słiszał
,
ja nie wiedział
,
13. Końcówki
1 os. lmn. czasu przeszłego
to przede wszystkim: ogólnopolska -
śmy
, por.
chodziliśmy
,
jechaliśmy
, archaiczna -
m
, por.
bralim kartofli i sie rzucalim
‘braliśmy kartofle i się rzucaliśmy’,
cukru nabralim
‘cukru nabraliśmy’,
i świniaka zabilim
‘i świniaka zabiliśmy’,
jechalim dali
‘jechaliśmy dalej’,
siedzielim
‘siedzieliśmy’. Można także spotkać końcówkę dawnej
liczby podwójnej
-
wa
.
14. Końcówka
2. os. lmn. czasu teraźniejszego
, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -
ta
, por.
niesieta
‘niesiecie’,
nieśliśta
‘nieśliście’,
mata po jednym
‘macie po jednym’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -
cie
występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por.
Siądźcie, babciu
.
15.
Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego
typu
chłopi
,
sąsiedzi
zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu
chłopy
,
sąsiady
, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu
te dobre
(
chłopy
),
te stare
(
sąsiady
). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -
i
w formach czasownika (
te dobre chłopy
)
kosili
, (
te stare sąsiady
)
robili
obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por.
kobjety musieli
‘kobiety musiały’,
to byli dziury w tem lodzie
‘to były dziury w tym lodzie’
, rzeczy byli
‘rzeczy były’,
dziewczynky jak przyszli
‘dziewczynki jak przyszły’.
Z pozostałych ostródzkich cech gwarowych warte uwagi jest:
1. Usuwanie
e ruchomego
w formach rzeczowników zakończonych na
-
ek
, -
ec
, por.
podwieczórk
‘podwieczorek’,
krawc
‘krawiec’,
wjadr
‘wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por.
do Mikołajk
,
do Suwałk
,
z Kaliszk
‘z Kaliszek’
, do Niemc
‘do Niemiec’
.
2. Przyrostki -
ę
, -
ak
tworzące nazwy istot
młodych
, por.
cielaki
,
dzieciak
,
świniak
,
i
świniaka zabilim
,
pisklaki
.
3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka
bezokolicznika
-
eć
do przyrostka -
ić
(-
yć
) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski
e
do
e
i
, por.
powjedzie
i
ć
‘powiedzieć’,
obejrze
y
ć
‘obejrzeć’.
4. Występowanie dwóch przedrostków
stopnia
najwyższego przymiotnika: dawnego
na
o
-//
no
-, por.
na
o
lepsy
‘najlepszy’,
nolepi
‘najlepiej’ oraz nowszego
na
o
j
-, por.
na
o
jlepszy
.
5. Nieustalone używanie
przyimków
bez
i
przez
, por.
bez pisk
‘przez pysk’,
bez dwadzieścialot
‘przez dwadzieścia lat’,
bo bez to wojne
‘bo przez tę wojnę’,
bez Czerwony Krzyż
‘przez Czerwony Krzyż’.
Uwagi o słownictwie
Gwara ostródzka jest jedną z najbardziej przesiąkniętych elementami niemieckimi gwar polskich. Wielowiekowy wpływ języka niemieckiego, spowodowany czynnikami historycznymi (patrz historia regionu) szedł dwiema drogami: poprzez kontakty ludności polskiej z sąsiadującą na tym samym terytorium ludnością niemiecką oraz poprzez niemieckie instytucje, szkoły i wojsko. Sytuacja ta sprawiła, że na terenie Ostródzkiego po II wojnie światowej tylko bardzo stara ludność umiała czytać po polsku, ogromna zaś większość czytała i pisała po niemiecku. Wszyscy w języku niemieckim biegle mówili. Ta dwujęzyczność ludności polskiej była kolejnym czynnikiem sprzyjającym przenikaniu elementów niemieckich do gwary ostródzkiej.
Elementy niemieckie najsilniej zaznaczyły się w obrębie słownictwa. Należą one do kilku chronologicznie i genetycznie różnych warstw. Warstwa pierwsza to pożyczki niemieckie właściwe językowi polskiemu wziętemu jako całość, np.
blacha
,
chwila
,
dach
,
fartuch
,
folwark
,
grunt
,
jarmark
,
kuchnia
,
szafa
,
zupa
,
budować
,
farbować
,
kosztować
,
pakować
,
smakować
. Druga warstwa zapożyczeń charakterystyczna jest wyłącznie dla gwary ostródzkiej, ewentualnie również dla szerszego obszaru dialektycznego podlegającego wpływom niemieckim. Przykłady tych zapożyczeń w zakresie rzeczowników, przymiotników, przysłówków i czasowników zawierają tabele 1, 2, 3. Wszystkie te wyrazy zostały mniej lub więcej spolszczone, przystosowane do systemu języka polskiego bądź to poprzez zastąpienie głosek niemieckich głoskami właściwymi gwarze ostródzkiej, bądź poprzez przekształcenie wygłosu wyrazów niemieckich i nadanie im polskiej fleksji, bądź wreszcie przez zmianę rodzaju rzeczowników lub utworzenie od podstaw niemieckich nowych wyrazów za pomocą afiksów polskich zgodnie z systemem morfologicznym języka polskiego.
Tab. 1. Rzeczowniki zapożyczone z języka niemieckiego
Wyraz
Odpowiednik niemiecki
wyrazy dotyczące kuchni
dekiel
‘pokrywa na garnek’
der Deckel
glaska
‘szklanka’
das Glas
kana
‘dzbanek’
die Kanne
kuch
‘placek’
der Kuchen
nudle
‘makaron’
die Nudel
plota
‘piec kuchenny’
die Platte
plince
‘placki ziemniaczane’
die Plinze
szpak
‘słonina’
der Speck
top
‘garnek’
der Topf
wyrazy dotyczące sprzętu gospodarskiego
kara
‘wózek dwukołowy’
die Karre
keta
‘łańcuch’
die Kette
kripa
‘żłób’
die Krippe
pedi
‘nosidła na wodę’
die Pêde
zoga
‘piła’
die Säge
wyrazy dotyczące sprzętów mieszkalnych
bigel
‘wieszak’
der Bügel
deka
‘sufit’
die Decke
dile
‘podłoga’
die Diele
drikel
‘klamka’
der Drücker
trepi
‘schody’
die Treppe
wyrazy dotyczące stroju
jaka
‘kaftan’
die Jacke
klejt
‘suknia, ubranie w ogóle’
das Kleid
koder
‘szmata’
der Koder
sztrifle
‘pończochy, też skarpety’
die Strümpfel
sztulpa
‘mankiet’
die Stülpe
wyrazy dotyczące życia zbiorowego
auswajs
‘dowód osobisty’
der Ausweis
bona
‘kolej żelazna’
die Bahn
cuk
‘pociąg’
der Zug
kirchof
‘cmentarz’
der Kirchhof
loda
‘skład, miejsce sprzedaży’
der Laden
wyrazy dotyczące świata roślinnego
gurki
‘ogórki’
die Gurke
kwecze
‘jarzębina’
die Quitsche
flancka
‘sadzonka’
die Pflanze
lupina
‘łubin’
die Lupine
murchel
‘grzyb smardz’
der Morchel
wyrazy dotyczące świata zwierzęcego
kluka
‘kura siedząca na jajkach’
die Klücke
puton
‘indyk’
der Puthahn
puta
‘indyczka’
die Pute
wyrazy dotyczące człowieka, jego ciała, dolegliwości i zajęć
cop
‘warkocz’
der Zopf
lepa
‘warga’
die Lippe
pukiel
‘plecy’
der Puckel
rebi
‘żebra’
die Riebe
frejlinka
‘panienka’
das Fräulein
wyrazy dotyczące topografii
lont
‘wieś’
das Land
rum
‘miejsce’
der Raum
grant
‘żwir’
der Grand
wyrazy dotyczące stosunków pokrewieństwa
brutka
‘narzeczona’
die Brut
groska
‘babka’
die Grosske
grosek
‘dziadek’
der Grosske
potka
‘ojciec chrzestny’
der Pate
wyrazy abstrakcyjne
fela
‘błąd, wada’
der Fehler
zorta
‘gatunek’
die Sorte
Tab. 2. Przymiotniki zapożyczone z języka niemieckiego
Wyraz
Odpowiednik niemiecki
apartni
‘żyjący w odosobnieniu, dziwak’
apart
fejn
‘ładny, czysty, grzeczny itp.’
fein
fertik
‘gotowy’
fertig
dicht
‘zupełnie, całkowicie’
dicht
durch
‘zupełnie, ciągle’
durch
gwałt
‘bardzo dużo’
Gewalt
Tab. 3. Czasowniki zapożyczone z języka niemieckiego
Wyraz
Odpowiednik niemiecki
brukować
‘potrzebować, używać’
dn. bruken
dekować
‘pokrywać dach’
decken
draszować
‘młócić’
dreschen
durować
‘trwać’
dauern
futrować
‘żywić, karmić’
dn. futtern
szporować
‘oszczędzać’
sparen
sztrykować
‘robić na drutach’
stricken
zorgować
‘starać się’
sorgen
Innym sposobem zapożyczania wyrazów z języka niemieckiego są kalki językowe, które polegają na dosłownym tłumaczeniu niemieckich słów. Dzieje się to na dwa sposoby:
a) istniejącemu już wyrazowi polskiemu zostaje nadane nieznane dotąd niemieckie znaczenie. Przykłady takich zapożyczeń podano w tab. 4.
Tab. 4. Przykłady kalek semantycznych z języka niemieckiego
Wyraz polski
Znaczenie
Odpowiednik niemiecki
koło
‘rower’
das Rad
‘koło i rower’
kołko
‘kołowrotek’
das (Spinn)rad
skorupy
‘naczynia’
Scherben
‘skorupy i naczynia’
szklanka
‘butelka, słoik’
das Glas
‘wszelkie przedmioty szklane’
zielnik
‘ogrodnik’
der Kräuter
‘ogrodnik’ (pochodny od Kraut ‘ziele’)
śpsik
‘skroń’
die Schläfe
(pochodne od schlafen)
b) nowe wyrazy tworzone są dla tłumaczenia sensu niemieckiego, por. tab. 5.
Tab. 5. Przykłady kalek leksykalnych z języka niemieckiego
Wyraz
Odpowiednik niemiecki
pełen księżyc
‘pełnia’
Vollmond
pubrat
‘brat cioteczny’
Halbbruder
pusiostra
‘siostra cioteczna’
Halbschwester
wżegnówka
‘konfirmacja’
Einsegnung
odebrać się
‘sfotografować się’
sich abnehmen
(dosłownie ‘odebrać się’)
wrobić
‘marynować’
einmachen
(dosłownie ‘wrobić’)
Uwagi o składni
Składnia gwary ostródzkiej również nasycona jest elementami niemieckimi. Widać tutaj wyraźnie szerzenie się pewnych typów kalk z języka niemieckiego, np.:
a) częste są na wzór niemiecki konstrukcje bezokolicznikowe, np.
wódkę miał stoić
‘wódka stała u niego’, nm.
stehen haben
,
widzę moją dekę leżeć
‘widzę, że moja serweta leży’, nm.
ich sehe etwas liegen
,
dostanie kupić
‘będzie mógł kupić’, nm.
zu kaufen bekommen
;
b) inne niż w języku polskim jest zastosowanie czasownika:
przyjść
(nm.
kommen
) w zwrotach:
przyjść do pieniędzy
‘zdobyć pieniądze’, nm.
zum Geld
kommen
,
przyjść w ruch
‘zostać poruszonym, uruchomionym’, nm.
in Gang kommen
,
przyjść wyżej
‘awansować’, nm. potoczne
höher kommen
,
przyjść pospołu
‘zejść się, spotkać się, nm.
zusammenkommen
;
dostać
w zwrotach:
dostanę mokre nogi
‘przemoczę nogi’, nm.
nasse Füsse bekommen
,
dostał dziurę
‘przedziurawił się’, nm.
ein Loch bekommen
;
móc
w zwrotach:
nie mogę za to
‘nie jestem winny’, nm.
nichts dafür können
;
c) częste są zdania typu:
była dwadzieścia lat
‘miała 20 lat’, nm.
zwanzig
(
Jahre alt
)
sein
,
poszedł precz
‘odszedł’, nm.
weggehen
,
oni trzy dzieci mają precz
‘trojga dzieci nie ma w domu’, nm.
weghaben
,
moi ludzie są precz
‘są nieobecni’, nm.
wegsein
;
d) często stosuje się orzeczenie w liczbie mnogiej przy podmiocie liczebnikowym wyrażającym mnogość:
byli parę studentów
zam.
było
,
w Podlejkach są parę Mazurów
zam.
jest
,
za mało ludzi są
zam.
jest
,
tyle ludzi tam pracowali
zam.
pracowało
.
Wersja podstawowa
Start
Wprowadzenie
Podstawy dialektologii
Opis dialektów polskich
Kaszubszczyzna
Kultura ludowa
Leksykon terminów
Leksykon kaszubski
Autorzy
Mapa serwisu
Literatura
ISBN: 978-83-62844-10-4
© by Authors.
Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie:
ITKS