Ewa Rodek
Obrzędy doroczne
W wielu zachodniowielkopolskich wsiach w okresie świąt Wielkiejnocy odbywały się pochody, na których czele szedł siwy koń (siwek), za nim podążał niedźwiedź prowadzony przez niedźwiednika lub Cygana, a także inne postacie charakterystyczne dla regionu wielkopolskiego (Brencz 2006: 207-210).
Pozostałe zwyczaje doroczne nie odróżniają się od tych praktykowanych na całym obszarze Wielkopolski.
Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski)
Strój ten przetrwał w kilku wsiach położonych w okolicach Dąbrówki Wielkopolskiej dzięki lokalnemu patriotyzmowi mieszkańców, którzy na pograniczu Wielkopolski, Łużyc i Brandenburgii strojem demonstrowali swą przynależność do Wielkopolski. Materiały dotyczące tego stroju gromadzi jeden z zeszytów Atlasu polskich strojów ludowych, opracowany przez Adama Glapę (1956), oraz książka Elżbiety Piskorz-Branekovej (2003).
Odświętnie ubrani mężczyźni mieli na sobie białe lniane koszule z haftowanymi mankietami, naramiennikami oraz kołnierzykiem. Chłopi z okolic Dąbrówki nosili też białe lub granatowe, lniane spodnie, wpuszczane w wysokie buty z cholewami. W chłodne dni bogatsi gospodarze paradowali w skórzanych spodniach, przytrzymywanych przez pasek lub szelki. Na przełomie XIX i XX w. wśród młodzieży modne stały się ciemnoczerwone katanki w czarną kratę, zapinane na rząd guzików, gospodarze zaś upodobali sobie takież okrycie w kolorze modrym. Innym rodzajem kaftana była burka (jupka) z długimi rękawami i kołnierzem stójką. Na jupkę wkładano czarną sukmanę, rodzaj długiego płaszcza sięgającego do kostek.
Męską ozdobą szyi w zachodniej części Wielkopolski był półkoszulek (fartuszek) z czarnego sukna na flanelowej podszewce, wyszywany kolorowymi nićmi, a na brzegach zdobiony barwnymi wstążeczkami i sznurami. Ten nieodzowny element świątecznego stroju męskiego przypinano do kołnierzyka koszuli, pod którym następnie wiązano kaczorową jedwabnicę (w kolorze piór kaczora krzyżówki). Współcześnie chustkę tę zastąpiono czerwoną kokardą ze wstążki.
Wielkopolanki z tego regionu do odświętnego stroju także wkładały białe, lniane koszule z małym kołnierzykiem i długimi, obszernymi rękawami bez mankietów. W zachodniej Wielkopolsce kobiety nosiły jednocześnie trzy spódnice. Ponadto w zależności od koloru i kroju rodzaje spódnic nazywały spódnikami, derami lub szorcami. Spódniki przygotowywano z białego, farbowanego płótna, na którym drukowano motywy roślinne, z flaneli lub sukna w kolorze ciemnoniebieskim lub fioletowym w kratę. A. Glapa podaje, że niektóre Wielkopolanki z tego regionu nosiły spódnice na szelkach (Atlas… 1956: 39). Dery były wykonane z wełnianego samodziału w pionowe, różnokolorowe pasy. Szorc natomiast przypominał sukienkę, ponieważ jego dolną część zszywano z górną – stanikiem (opleckiem) (Piskorz-Branekova 2003: 88). Materiałami na międzyrzecko-babimojskie zapaski były głównie atłas, jedwab lub adamaszek. Drogie tkaniny zdobiono pasami koronek i haftów, a także kokardami ze wstążek. Na koszulę kobiety zakładały stanik szyty najczęściej z modrakowego, czerwonego, zielonego, seledynowego lub niebieskiego jedwabiu. Okrycie wierzchnie – kabat – mieszkanki Dąbrówki i jej okolic nazywały polką. Początkowo polkę szyto z czarnego lub granatowego sukna, jednak z czasem rozwinęła się tradycja przygotowywania tego stroju z jedwabiu, brokatu lub tafty. Dodatkową ochroną przed zimnem, ale też dodatkową ozdobą były różnego rodzaju chusty, noszone na ramionach i skrzyżowane na piersiach, okrywające plecy lub tylko okalające głowę. Tureckie chusty na omawianym obszarze nazywane były cygankami, zaś kolorowe wełniane chusty z frędzlami – siciami (Atlas… 1956: 46-47).
Jednym z elementów charakteryzujących kobiece stroje międzyrzecko-babimojskie był głęboki czepiec z ogonkiem, zawiązywany nad czołem na kokardę, natomiast przy twarzy wykończony riuszką, która okalała czoło i boki głowy (Piskorz-Branekova 2003: 86). Na innych terenach Wielkopolski nie spotyka się półkolistych wianków noszonych przez panny z okolic Dąbrówki Wielkopolskiej. Wianki te zasłaniały uszy, ale nie łączyły się na karku. W zachodniej Wielkopolsce kobiety nosiły wiele rodzajów czepców. Szczególnie piękne były kopki wykonane z białego tiulu, haftowanego ściegiem nasnuwanym.
Ubiory odświętne
Chrzest
Dziecku nakładano do chrztu krzesnok – specjalną koszulę z cienkiego płótna lub batystu, wykończoną pod szyją i na mankietach większym kryzikiem. Następnie kładziono dziecko na poduszce, którą okrywano siciową chustką.
Wesele
Pan młody w dniu ślubu miał na sobie granatowe lub czarne spodnie oraz pięknie wyszywany fartuszek. Do cylindra przypinano mu wianuszek z mirtu, sztucznych kwiatów, wstążek i staniolu oraz piór z koguciego ogona, ufarbowanych na zielono; bardzo ważnym elementem tego bukieciku była gałązka rozmarynu, czyli symbol wiernej miłości. Pan młody miał też mirt wpięty w prawą klapę kołnierza. A. Glapa podaje, że panowie młodzi i drużbowie już na początku XX w. zakładali na ślub garnitur i krawat. Jednak do końca XIX w. drużba ubierał się w białe spodnie, czerwoną katankę, czarne buty z długą cholewą, a do kapelusza przypinał bukiecik. Ponadto druhna przewieszała drużbie przez ramię biały ręcznik, którym następnie obwiązywała chłopca w pasie, a końce wiązała tak, by szarfy opadały do stóp drużby. Wszyscy mężczyźni na weselu mieli w klapie wianuszek z mirtu przewiązany białą wstążeczką (Atlas… 1956: 17-18).
Panna młoda szła do ślubu w zielonej albo niebieskiej sukni, wyszywanym fartuchu (zielonym do niebieskiej sukni, a niebieskim do zielonej) i brązowej lub fioletowej sici. Szyję zdobił podwójny kryzik bez korali oraz zielone i niebieskie kokardy. Na głowie panny młodej druhna upinała wieniec z mirtu ozdobiony białymi płóciennymi kwiatkami (Atlas… 1956: 34).
Druhny zakładały niebieskie, bordowe lub zielone sukienki, a na nie różowe lub czerwone zapaski. Na plecy zarzucały białą sić, a pod brodą zawiązywały kolorowe kokardy i dopinały podwójny kryzik. Ozdobą głowy druhny był wielobarwny bukiet (półkolisty wianek) ze sztucznych kwiatów, a także wstążka ułożona w harmonijkę, z której na plecy opadały proste wstążki. Druhny również miały wieniec podobny do bukietu drużby, w który obowiązkowo wplatały kogucie pióra (Atlas… 1956: 35).
Bibliografia
Atlas polskich strojów ludowych, cz. II Wielkopolska, z. 4. Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski), oprac. Adam Glapa, Wrocław 1956.
Brencz Andrzej, Wielkopolski rok obrzędowy. Tradycja i zmiana, Poznań 2006.
Piskorz-Branekova Elżbieta, Polskie stroje ludowe, t. 1, Warszawa 2003, s. 82-89.
