Leksykon kaszubski

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja Małgorzata Klinkosz

AKCENT W KASZUBSZCZYŹNIE (kasz. doraznik, przëcësk, przëzwãk) w kaszubszczyźnie polega zasadniczo na wyróżnieniu jednej sylaby wyrazu (akcent wyrazowy) lub wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy) mocniejszym wydechem, czyli ma charakter przycisku, a zatem jak w polszczyźnie, ale na pn. jest on bardziej dynamiczny i powoduje redukcje samogłosek nieakcentowanych, np. chałpa, glińca, Lëzno, nie chc (= nie chcã), rozmiôc, skòrpa, srowi. Kaszubszczyzna nadmorska utrzymała archaiczny akcent swobodny i częściowo ruchomy, np. czarownica, czarownicą, czarownic, czarownicama; dolëna, dolin, dolënami; tu też zachował się stary akcent na ostatnią (oksytoniczny) w dwuzgłoskowych przymiotnikach (np. miodny, mitczi) i przysłówkach (np. lepi, wczorô) czy bezokolicznikach typu rozebléc, w czasie teraźniejszym typu drëżi, grzëmi czy czasie przeszłym skróconym typu czëta (= czëtała), także w rzeczownikach typu céniô, rolô, zdrobnieniach typu kòszik, wòzyk, kòscółk czy w typie krowińc, jak też w połączeniach typu nad tobą, za mną. Akcent o ograniczonej swobodzie spotkać można na pn., ale reprezentatywny jest on dla Kaszub środkowych (Kartuskie i pd. Wejherowskiego), np. czarownica, czarownic, czarownicama; jest to tzw. akcent kolumnowy, wykazujący stałą odległość między sylabą akcentowaną a początkową wyrazu. Nieruchomy akcent na sylabie początkowej (inicjalny) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie), a szerzy się on też w centrum (Kartuskie), np. czarownica, czarownic, czarownicama. Jest on wynikiem wyrównań z analogii morfologicznych. Na pd.-wsch. (Zabory) akcent pada na przedostatnią sylabę (paroksytoniczny), co jest wynikiem wpływów pol., np. czarownica, czarownic, czarownicama.