Leksykon kaszubski

Leksykon kaszubski

Powrót do listy haseł

Kaszubszczyzna literacka

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
 
 
KASZUBSZCZYZNA LITERACKA (kasz. lëterackô kaszëbizna) ma pierwsze próby własnego piśmiennictwa z poł. XVI w. na Pom. Zach. (np. S. Krofej), które od poł. XIX w. rozwija się na Pom. Gd. (F. Ceynowa). Piśmiennictwo stworzone przez Ceynowę zaistniało w określonej sytuacji poł. XIX w., w czasie Wiosny Ludów, a więc dążeń narodowych, jęz. i kult. Czechów, Słowaków, Łużyczan i innych ludów, objętych ideami słowianofilskimi, według których wszystkie narzecza słowiańskie są dialektami jednego jęz. słowiańskiego. Kaszubi mogli uznać prawo do własnego języka tym bardziej, że Polska również była w niewoli. Kaszubszczyznę uznano też za zaporę przed germ., a rozwój piśmiennictwa najpierw miał budzić dumę szczepową, umacniać świadomość etniczną i sprzyjać postępowi cywilizacyjnemu Kaszubów, potem służył bardziej przekazywaniu ich bogactwa kult. i tożsamości. Kaszubszczyzna lit. ma zatem swego „ojca”, Ceynowę, który podjął swe działania, mając też na uwadze jako wzorce zabytki kasz. z Pom. Zach., gdzie w dobie reformacji zaistniała potrzeba rozwoju piśmiennictwa rel. w języku wiernych. Stworzył alfabet i ortogr., swoją normę jęz. (np. gramatykę), dał próbki różnorodnych tekstów, bazując na kaszubszczyźnie wyniesionej z domu, a więc północnej (gwara żarnowiecka). Od tego czasu kaszubszczyzna lit. jest celowo uprawianym środkiem porozumiewania się i ciągle „w stanie stawania się”. Ściśle wiąże się z piśmiennictwem, gdyż w każdym pokoleniu był to dotąd język kilku lub kilkunastu literatów, mówiących jeszcze w zasadzie swoimi lokalnymi kasz. odmianami. Piśmiennictwo kasz. dowodzi, iż w procesie normalizacji kaszubszczyzny ważną rolę odgrywała dążność do dominacji m.in. takich cech, jak: 1. typ cwiardi i môłczëc; 2. typ cëzy, redosc i jerzmò, kòtk i kùńc czy klic i wzyc; 3. ń w typie gruńt, hańdel;4. wymowa rz, też w typie gbùrztwò, lékarztwò;5. typ kam(ë)za kami(é)ń i typ anatomijô; 6. narz. l.p. z ‑ę║ ‑ã za ‑em, np. Bògę║ Bògã; 7. narz. l.m. z ‑ima║‑ëma, ‑ama: taczima dobrëma kòniama, miejsc. l.m. ‑ëch: swòjëch dobrëch; 8. odmiana przymiot. typu wieselé,é; 9. daw. dop. ‑é, ewentualnie ‑é; 10. biernik zaimków typu , naszã; 11. cz. ter. typu pitajã, pitajesz; 12. tryb rozk. typu niesë, robi; 13. cz. przeszły typu jem pisôł, jes pisôł i skrócenia w 3. os. r.ż. typu da, zaczã; 14. wyrazy złożone typu òchlëdëtk, kùmméster, stalata (autentyczne i neol.); 15. urzeczownikowione przymiot. i imiesł. typu bòlącé ‘rana’, lëstowi ‘listonosz’; 16. derywaty typu adresa i rozwij; 17. produktywność: a) przedrostków òt-: òtmiana; s-: smrok; -: sąbagniô; b) przyr.: ‑unk║‑ënk: ratënk; ‑ota obok ‑osc: mòdrota║ mòdrosc; ‑izna║ ‑ëzna: słabizna; ‑itwa║ ‑ëtwa: grzëbitwa; ‑ba: ùczba; ‑ã: swiniã; ‑iszcze║ ‑szcze obok ‑iskò║ ‑skò: kalëszcze; ‑éra: garnéra; ‑érowac: badérowac; ‑iwac║ ‑ëwac obok ‑owac: wësëpëwac; c) czasowniki zdrobniałe, np. róbkac, róbkôj; d) czasowniki wielokrotne typu derac, derowac; w ogóle tzw. podwójne typu przëbôczëwac; 18. ® imiesłowy pisząc(ë), zrobiwszë; 19. większa frekwencja strony biernej, np. móm zrobioné ‘zrobiłem’; 20. użycie spójników: abë, chtëren, co, jaczi; ë, ëż(le), jiże; 21. proporcje między słownictwem autentycznym i „dotworzonym”; 22. udział słownictwa konkretnego lud. i abstrakcyjnego, najczęściej zapożyczanego z polszczyzny lit.; 23. stosunek do germanizmów: znane w mówionej kaszubszczyźnie (przeważnie z gwar dniem.) czy zapożyczone z niemczyzny lit. Kaszubszczyzna charakteryzująca się przewagą i znacznym ujednostajnieniem choćby części wymienionych wyżej znamion – przy jednoczesnym braku wybitnie lokalnych – wykazywać będzie większe lub mniejsze oddalenie od konkretnej kaszubszczyzny mówionej, zbliżenie zaś do polszczyzny lit., która w dziejach kaszubszczyzny lit. pełni(ła) podobną – pozytywną i negatywną – rolę, jak kiedyś łac. w formowaniu pol.; jej unifikujący wpływ wzmacniają takie instytucje, jak: Kościół, administracja, szkoła (oświata), piśmiennictwo.
 
 
Powrót do listy haseł
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS