6.2. Definicja stylizacji gwarowej i jej zakres

 

Termin stylizacja językowa stosuje się najczęściej na określenie każdego sposobu stylizowania wypowiedzi na inny. Jest to rodzaj swoistej gry językowej, która polega na zderzeniu różnych sposobów mówienia w tej samej wypowiedzi w określonym celu. Podstawową funkcją stylizacji jest zaznaczenie dystansu nadawcy tekstu wobec stylu obcego. Stylizacja stanowi swoisty komentarz do danej odmiany języka czy konwencji stylistycznej. Może być wyrazem uznania dla pewnego stylu (np. naśladowanie pewnej odmiany języka w celu zwiększenia realizmu wypowiedzi, oddania kolorytu epoki czy środowiska) lub przeciwnie – sposobem ośmieszenia go (parodia, pastisz, trawestacja).

Aleksander Wilkoń, Problemy stylizacji językowej w literaturze (fragment)

Pojęcia stylizacji językowej używa się przeważnie w odniesieniu do elementów gwarowych, archaicznych, regionalnych, kolokwialnych wprowadzonych do utworu pisanego zasadniczo ogólną literacką odmianą języka narodowego. W związku z tym występują takie terminy jak stylizacja archaiczna, gwarowa itp. Niewątpliwe, jest to znaczne zawężenie (..) zjawiska stylizacji. Dotyczy ona przecież nie tylko odmian języka ogólnego (kolokwialnych, regionalnych) czy języka narodowego (gwar), ale także języka pisarza, epoki, prądu literackiego, słowem języka artystycznego. Przedmiotem stylizacji może być też język obcy. Można powiedzieć więc, że przedmiotem stylizacji może być każda określona, systemowa (np. gwara) czy niesystemowa odmiana języka pod warunkiem, że w obrębie danej wypowiedzi tworzy ona wyraźnie „obcy”, wyodrębniający się swoją przynależnością do innego systemu, innej epoki, innego kontekstu społecznego, kulturowego subkod językowy. Sam jednakże fakt występowania w tekście elementów gwarowych, regionalnych czy archaicznych nie oznacza, aby w grę wchodziła stylizacja. (...) Stylizować językowo tekst to nie tylko wprowadzać do niego elementy językowe, które normalnie występują w innym kontekście językowym, to przede wszystkim podszywać się pod określony wzorzec językowy, z którego te elementy zostały przejęte. Stylizacja językowa odnosi się do jakiejś istniejącej poza tekstem rzeczywistości językowej. Może tę rzeczywistość naśladować, podrabiać, parodiować, słowem, jest wyraźnie ukierunkowanym zabiegiem stylistyczno-językowym, który służy mimetycznej ewokacji „cudzego”, „obcego” stylu czy języka. Mówimy więc tu o stylizacji na coś.

(...) Stylizacja a wzorzec. Na podstawie wielu przebadanych tekstów można wyodrębnić: 1) stylizację, która jest rodzajem odtworzenia na podstawie określonych faktów jakiegoś bliżej nieznanego wzorca; w grę wchodzą głównie stylizacje na język epok nie mających tekstów językowych (epoka przedhistoryczna, wczesne średniowiecze); (...)

2) stylizację, która zmierza do maksymalnego zbliżenia do wzorca i która odbija w miarę konsekwentnie oraz ze znajomością rzeczy jego rzeczywiste właściwości językowe; (...) Z taką stylizacją mamy do czynienia w utworach Kazimierza Tetmajera (Na skalnym Podhalu),

3) stylizację częściową, wprowadzającą wybrane cechy językowe wzorca, z umiarem i w sposób funkcjonalny operującą jego elementami; przykład stanowią utwory Henryka Sienkiewicza,

4) stylizację, która wyraźnie przetwarza dany wzorzec, operując jego składnikami w sposób niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy; przeważnie jest ona zabiegiem artystycznym, służącym spełnieniu określonych funkcji, jak w przypadku utworów groteskowych, satyrycznych, parodystycznych. (...),

5) stylizację, która rzekomo dotyczy określonego wzorca, a która podstawia w jego miejsce „podobny”, a w istocie odrębny kod językowy (np. użycie gwary podhalańskiej dla celów archaizacyjnych w „Krzyżakach” Sienkiewicza). (...)

Stylizacja stanowi typ wypowiedzi wyraźnie ukierunkowanej, jej podstawową funkcję stanowi odwołanie się do danego wzorca językowego. (...)

W zależności od stosunku do wzorca oraz od rodzaju tekstu stylizacja językowa spełnia różnorodne funkcje artystyczne (..), jak: podkreślanie kolorytu epoki czy środowiska, uwypuklenie autentyzmu utworu, charakteryzacja języka postaci czy wreszcie nadanie wypowiedzi zabarwienia ekspresyjnego, (...) czy użycie elementów gwarowych dla celów humorystycznych (Za: Wilkoń 1984).

Dialektyzacja to jeden z najczęstszych (obok archaizacji) rodzajów stylizacji. Polega na przywoływaniu chłopskiego sposobu mówienia, czyli na celowym wprowadzaniu elementów gwar ludowych (dialektyzmów) do utworu literackiego, zwłaszcza do dialogów, charakteryzujących bohaterów chłopskich, jak i – na ogół w mniejszym zakresie – do narracji.

Służy ona charakterystyce bohaterów, środowiska społecznego oraz odtworzeniu kolorytu lokalnego, np. w Chłopach Władysława Reymonta czy w utworach Kazimierza Tetmajera.

Stylizowanie wypowiedzi niektórych bohaterów danego utworu na gwarę, czyli stylizacja idywidualizująca jest często dodatkowym środkiem charakterystyki postaci, jej umysłowości, poglądów i aspiracji. W literaturze mamy także przykłady pewnego typu stylizacji gwarowej – ukazania języka ludzi pochodzących ze wsi, którzy znaleźli pracę w mieście i starają się mówić polszczyzną ogólną, wyzbywając się gwary. Doskonałym przykładem uchwycenia charakterystycznych cech języka osób wyzbywających się gwary i starających się mówić jak najbardziej poprawnie jest np. w Lalce język lokaja Wokulskiego, który cechuje przesadna poprawność językowa, a mianowicie w obawie przed gwarową wymową typu zaba, cas na miejscu s c z dz stosuje spółgłoski dziąsłowe sz, ż, cz, dż (tzw. szadzenie), por. - Ja nicz. Ino, proszę pana, stróż chce, ale nie śmi prosić, żeby pan pofatygował się i potrzymał mu dzieczko do krztu. (...)- To może by mnie pan teraż podarował sztary szurdut, bo jakże ja będę na krzcinach?.. (..) - Bo ja chciałbym, proszę pana, akszamitny kołmirz.

W literaturze, m.in. pozytywizmu, są także przykłady ukazania odrębności języka całej grupy, środowiska, stanu. Świetny przykład charakterystyki języka grupy bohaterów reprezentujących całe wiejskie środowisko drobnoszlacheckie zawiera Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Autorka umiejętnie rekonstruuje język środowiska szlachty zaściankowej, ukazuje przestarzałe słownictwo, zwłaszcza dawne latynizmy, drobnoszlacheckie formuły grzecznościowe i konwersacyjne, np. przy powitaniu Justyny: Bardzo jestem kontenty i najuniżeniej dziękuję, że otrzymać mogłem tę promocję, której tak często sąsiedzi moje doświadczają. Ten nalot archaizacyjny podkreśla istotną cechę całego środowiska szlachty zaściankowej – wierność starym obyczajom i tradycjom.

Czasami stylizacja gwarowa – wprowadzone do utworu literackiego elementy gwarowe – pełni funkcje parodystyczne lub tworzy efekt groteski (np. Wesele w Atomicach Mrożka, Szewcy Witkacego).

Dialektyzacja może obejmować cały utwór (np. Na skalnym Podhalu Kazimierza Tetmajera) lub występować tylko w jego częściach – zazwyczaj w partiach dialogowych. Gdy stylizacja zmierza do maksymalnego zbliżenia się do wzorca – określonej gwary ludowej, wówczas mówimy o dialektyzacji całościowej, a gdy wprowadza się do utworu tylko wybrane cechy językowe wzorca lub tylko w niektórych fragmentach (zwłaszcza w dialogach) wówczas mamy do czynienia z dialektyzacją częściową (fragmentaryczną). Stylizacja może dotyczyć wszystkich poziomów języka, a więc fonetyki (wymowy), fleksji, składni, słowotwórstwa, słownictwa, lub tylko wybranych podsystemów gwary, np. tylko słownictwa i wymowy. W niektórych tekstach występuje oryginalna gwara danego regionu, innym zaś autorzy nadają tylko znamię języka wsi, wprowadzając nieliczne formy językowe, niekoniecznie należące do jednego dialektu.

Syntetycznego ujęcie problematyki dialektyzacji w polskiej prozie II połowy XX wieku zawiera praca Stanisława Dubisza (1986) Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (Nurt ludowy w latach 1945-1975).

 

Literatura:

Władysław Śliwiński, Metoda badania dialektyzmów we współczesnym tekście literackim (na przykładzie powieści Wilchelma Macha), [w:] „Studia Dialektologiczne” I, red. B. Dunaj i J. Reichan, Kraków 1996, s. 367-375.

Halina Kurkowska, Stanisław Skorupka, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa 1959.

Teresa Skubalanka, Historyczna stylistyka jezyka polskiego. Przekroje, Wrocław 1984.

Aleksander Wilkoń, Problemy stylizacji językowej w literaturze, „Przegląd Humanistyczny” 1984, z. 3, s. 11-29.

 

 
Wersja skrócona