Gwara regionu

Gwary występujące na terenie Kujaw zalicza się do zespołu dialektalnego wielkopolskiego, mimo, że odnaleźć tu można cechy wskazujące na kontakt z gwarami mazowieckimi, a także wpływy kaszubskie. Cechy językowe (wymowa niektórych spółgłosek) sprawiają, że obszar Kujaw dzieli się na dwie części: zachodnią i wschodnią. Decydującą rolę odgrywa tu wymowa spółgłoski ł: jako tzw. u niezgłoskotwórczego (więc tak, jak we współczesnej polszczyźnie ogólnej) w części zachodniej Kujaw i wymowa tzw. ł przedniojęzykowo-zębowego (a więc tak, jak brzmiała kiedyś ta głoska w polszczyźnie) w części wschodniej Kujaw. Taki podział pokrywa się częściowo z historią tego terenu w czasach zaborów, kiedy to po kongresie wiedeńskim podzielono Kujawy pomiędzy Królestwo Prus i Królestwo Polskie.

Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu wielkopolskiego gwary kujawskie cechuje:

Gwary kujawskie różnią się natomiast od Wielkopolski silnym zwężeniem samogłosek pochylonych:

a pochylone > o, np. czamarko, kujawsko , nieroz, godali, pisoł, pukom, dzisioj ,tero , zwycajno , głospodorz , drzozgom = czamarka, kujawska, nieraz, gadali, pisał, pukam, znajoma, dzisiaj, tera [teraz], zwyczajna, gospodarz, drzazgą

o pochylone > u, np. do dumu = do domu;

e pochylone > i // y, np. dalij , nij, młoji , dawnij , pojedzynie , dopiro , wim, tyż, jakigoś , biydny = dalej, niej, mojej, dawniej, pojedzenie, dopiero, wiem, też, jakiegoś, biedny.

Gwary kujawskie mają również cechy łączące je z Mazowszem:

Niektóre cechy gwarowe spotykane na obszarze Kujaw mają szerszy zasięg regionalny, występują bowiem w szerokim pasie Polski środkowej, na Mazowszu i w Wielkopolsce. Do tych cech należą:

Na Kujawach występują cechy, które w wyjątkowy sposób charakteryzują ten właśnie teren. Należą do nich:

Obszar Kujaw jest także zróżnicowany wewnętrznie, szczególnie na obrzeżach tego terenu występują cechy terenów sąsiednich. Ważną granicę północno-wschodnią stanowi Wisła. Badacz tego terenu, Adam Wróbel, zauważa, ze dwa najważniejsze miasta Kujaw, Włocławek i Toruń leżą na terenach pogranicznych. Dzielnica Włocławka - Zawiśle, na obszarze Ziemi Dobrzyńskiej, a część Torunia na Ziemi Chełmińskiej. Na południu Kujaw, na terenie zwanym Kujawy Borowe występuje zjawisko tzw. cekania, a więc wymowy spółgłoski cz jak c: zwycajno = zwyczajna, co tłumaczy się wpływem mazurzenia (mimo zachowania na tym terenie wymowy spółgłosek sz, ż).

Mieszkańcy Kujaw nazywają ten obszar dwojako: część południową (powiat kolski i łęczycki) Kongresówką, a część wschodnią(powiat kutnowski i gostyniński) Mazurami. Na północno-wschodniej granicy Kujaw, szczególnie w miejscowościach położonych nad Wisłą, występują cechy wskazujące na wpływ gwary dobrzyńskiej i gwary chełmińskiej. Należą do nich:

Na obszarach pogranicznych z mazurzącym Mazowszem (granica południowo-wschodnia Kujaw) występuje również szadzenie: szałata, nażad = sałata, nazad, jako wynik hiperpoprawności językowej natomiast na całym obszarze Kujaw siakanie w niektórych wyrazach: śli, ślachta, ślak, śkło, durślak. Wpływem mazowieckiej wymowy tłumaczy się też występowanie twardego l przed i, szczególnie wzdłuż północno-wschodniej granicy Kujaw: ślywki, lyście, nalywanio , kolybka = śliwki, liście, nalewania, kolebka.

W systemie leksykalnym współczesnej mowy kujawskiej występuje charakterystyczne słówko wej, wtrącane w żywej, potocznej wypowiedzi, pełniące funkcję partykuły wzmacniającej oraz słówko bodaj/bodej pełniące podobną funkcję w występujące w wielu znaczeniach: chociaż, przynajmniej, nawet, może.