|
Regionalizmy – jak już wspomniano – mogą dotyczyć wszystkich podsystemów języka, dlatego też wyróżniamy regionalizmy fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, składniowe, wyrazowe (leksykalne) i frazeologiczne. Inne kryterium klasyfikacyjne regionalizmów to ich zasięgi terytorialne (czy raczej nazwy dużych miast wskazujące na ich zasięgi), stąd mowa o regionalizmach krakowskich, warszawskich, poznańskich, białostockich itp. Regionalny charakter ma zróżnicowanie fonetyki międzywyrazowej (udźwięczniającej i nieudźwięczniającej), odmienność formantów słowotwórczych, np. krawczyni : krawcowa (Małopolska : Mazowsze = ogp.), różne słownictwo, np. ziemniaki (Małopolska) : pyrki (Wielkopolska) : kartofle (Mazowsze = ogp.). Nacechowanie regionalne zyskują niejednokrotnie wyrazy wychodzące z użycia w języku ogólnym (przestarzałe), np. jaźwiec (ogp. borsuk), sośnik (ogp. lemiesz), szwacz (ogp. krawiec). Regionalizmy leksykalne obejmują przede wszystkim rzeczowniki, i to rzeczowniki konkretne, z takich działów jak nazwy roślin (krakowskie borówka, liszki, poznańskie świętojanki ‘porzeczki’, modrak), nazwy artykułów spożywczych (krakowskie kasza tatarczana, grysik, poznańskie szabel ‘fasola’, białostockie ołatki ‘placki ziemniaczane’), wyrazy związane z gospodarstwem domowym (krakowskie sagan, szabaśnik, poznańskie haczyk, białostockie baleja ‘balia’ koczerga ‘pogrzebacz’) i z człowiekiem; tu należą nazwy części ciała (poznańskie giry, białostockie halopy ‘nogi’), ale przede wszystkim ekspresywne określenia człowieka (krakowskie łobuz, andrus, poznańskie rober ‘urwis, nicpoń’, gzub ‘malec’, białostockie ciuma ‘kobieta ociężała’). Także regionalne przymiotniki i czasowniki odnoszą się do cech i czynności najbardziej podstawowych, związanych z codziennym życiem i jego problemami (krakowskie jadzić się ‘ropieć, nie goić się’, poznańskie mączkować ‘krochmalić’, białostockie topić (palić w piecu), krakowskie przejściowy (płaszcz), poznańskie modrakowy ‘niebieski’, białostockie tarkowane (jabłka) ‘tarte’. Główne typy regionalizmów leksykalnych, związane z ich pochodzeniem (z gwar, z wcześniejszych stadiów rozwoju polszczyzny ogólnej, z języków obcych), najczęściej wymieniane w literaturze przedmiotu, to: 1) regionalizmy o podłożu gwarowym, czyli pierwotne dialektyzmy, np. krakowskie bil ‘słonina’, drzewko ‘choinka’, poznańskie pyrki, glapa ‘wrona’, warszawskie dzieciak, kurczak, białostockie doktorka, mączka ‘miałki cukier’; 2) regionalizmy, które kontynuują wyrazy staropolskie (dawne) w ich formie i znaczeniu, czyli archaizmy (np. krakowskie kaflarz ‘zdun’, prawie ‘akurat’, poznańskie rżany ‘żytni’, gościniec ‘karczma’, młodzie ‘drożdże’; 3) regionalizmy powstałe pod wpływem języków obcych (zapożyczenia różnych typów), np. poznańskie tytka ‘torba papierowa’, fyrtel ‘kąt, okolica, rejon’, krakowskie krachla, flaszka, białostockie durny, pastka ‘pułapka na myszy’. Regionalizmy krakowskie (inaczej małopolskie) to swoiste odrębności charakteryzujące mowę mieszkańców Krakowa i całego regionu. W zakresie wymowy są to: tzw. „krakowska” wymowa polegająca na akcentowaniu i wzdłużaniu sylaby w wygłosie na końcu zdania lub frazy, czemu towarzyszy intonacja rosnąca, np. Januuusz! Chodźże!; fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca ( bukied róż, piez ogromny = bukiet róż, pies ogromny), wymowa tylnojęzykowego ŋ w formach, typu panieŋka, okieŋko, a także zjawiska piętnowane przez normę, takie jak: wymowa grup spółgłoskowych ‑trz‑, ‑strz‑, ‑drz‑, jako ‑ cz‑, ‑ szcz‑, ‑ dż‑, np. czy = czy i trzy, szczała = strzała, dżemać = drzemać czy formy typu dej, dzisiej (w ograniczonym zakresie). Regionalizmy krakowskie w morfologii to m.in. różnice w rodzaju rzeczowników, np. ta litra, beretka, krawatka, ten wsyp, fałd, rozbieżności przedrostkowe w czasownikach, np. ukąpać się, wystarczy, typ śmiali się, przyrostek ‑ ę w nazwach istot młodych: kurczę, prosię; w składni – inna łączliwość niektórych czasowników, np. wziąć się do czegoś, służyć przy wojsku, częstszy B. w miejsce tzw. dopełniacza cząstkowego, np. dostać katar, oszczędzać światło itp. W zakresie słownictwa pełną żywotność zachowały takie regionalizmy krakowskie, jak: wyrażenie na polu ‘na dworze’, jarzyna ‘włoszczyzna’, borówki ‘czarne jagody’, bławatek ‘chaber’, oglądnąć ‘obejrzeć’, rzadsze zaś są grysik, liszki, sagan, cumelek zastępowane przez swe ogólnopolskie odpowiedniki kasza manna, kurki, czajnik, smoczek; dziś natomiast całkowicie zanikły takie wyrazy, które oznaczają dawne realia, jak przykładowe fiakier ‘dorożka’ czy rączka ‘obsadka’. Liczna jest także grupa regionalizmów różniących się wymową od odpowiedników ogólnopolskich, np. profesór, mól, kólczyk (ogólnopolskie profesor, mol), ale doktor, owdzie (ogólnopolskie ówdzie) i czasowników o różnych tematach, np. spaźniać się, pościelić (łóżko), plewić (ogólnopolskie spóźniać się, posłać, pleć). Regionalizmy poznańskie (inaczej wielkopolskie) to środki językowe z różnych podsystemów języka charakterystyczne dla wielkopolskiej (poznańskiej) odmiany regionalnej polszczyzny. Nie zawsze oznacza to, że występują wyłącznie w Wielkopolsce, gdyż mogą też cechować inne odmiany regionalne, np. małopolską, w opozycji do np. warszawskiej. Przykładowo – za regionalizmy fonetyczne uważa się fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą ( brad ojca) czy tylnojęzykową wymowę n przed k na granicy morfemu ( Hanka, okienko), które cechują zarówno odmianę wielkopolską, jak i małopolską (tj. poznańsko-krakowską w opozycji do warszawskiej wymowy nieudźwięczniającej i przedniojęzykowej n w grupie nk). Z zakresu morfologii regionalizmami są m.in. niektóre rzeczowniki występujące w innym niż w polszczyźnie ogólnej rodzaju gramatycznym, np. ten goleń, strucel, napoleonek; ta mirta, pora (warzywo), selera (ogp. ta goleń, strucla, napoleonka; ten mirt, por, seler); czy regionalne formacje słowotwórcze z formantami, np. -alka ( jadalka, sypialka), -owy jako przyrostek tworzący nazwy wykonawców zawodów (np. borowy, listowy, ogrodowy, sadowy, tj. leśniczy, listonosz, ogrodnik, sadownik), ‑ yszek zamiast ogp. -eczek, ‑ aczek, ‑ yczek, np. aniołyszek, chłopyszek, kamyszek (= aniołeczek, chłopaczek, kamyczek), przymiotniki z regionalnymi przyrostkami -aty, -ity, -yty (odpowiadają im ogp. -asty, -isty, -ysty), np. kanciaty, kraciaty, wodnity, mączyty (= kanciasty, kraciasty, wodnisty, mączysty). Najwyraźniej jednak regionalizmy ujawniają się w słownictwie. Można tu wymienić przykładowe regionalizmy wyrazowe: antrelka ‘altanka, ganek’, balwierz ‘fryzjer’, cieplaj ‘zmarzluch’, dziabka ‘motyka’, fafoły ‘męty; śmieci, kłęby kurzu’, fifka ‘słaba herbata’, giglać ‘łaskotać’, gryczpan ‘bukszpan’, guła ‘indyczka’, gzik ‘twarożek ze śmietaną i cebulą’, korbal ‘dynia’, krychać ‘rozdrabniać, rozcierać’, laczki ‘pantofle domowe’, modrak ‘bławatek’, młodzie ‘drożdże’, pamperek ‘pajacyk’, petronelka ‘biedronka’, skurzawka ‘ściereczka do kurzu’, szneka ‘drożdżówka’, tytka ‘torebka’, rżany ‘żytni’, węborek ‘wiadro’. Charakterystyczne są też regionalizmy znaczeniowe, czyli wyrazy mające inne niż w polszczyźnie ogólnej znaczenie, np. ból ‘rana, wrzód’, febra ‘opryszczka’, górka ‘stryszek, poddasze’, kromka ‘piętka, przylepka’, kusić ‘straszyć’, mączka ‘krochmal’, miałki ‘płytki', pyza ‘bułka drożdżowa na parze’, sklep ‘piwnica, podziemie’. Regionalizmy warszawskie (inaczej: mazowieckie) w warstwie fonetycznej sprowadzają się m.in. do nieudźwięczniającej fonetyki międzywyrazowej (np. brat ojca, ogrót mamy = ogród mamy) oraz wymowy spółgłoski n przed spółgłoskami tylnymi w wyrazach rodzimego pochodzenia, np. panienka, okienko (małopolskie, wielkopolskie panieŋka, okieŋko). Za regionalizmy morfologiczne należy uznać mieszanie koniugacji czasowników zakończonych na ‑eć ‑i(y)ć (np. wymyśleć zamiast wymyślić, a zwłaszcza cierpić, słyszyć zamiast cierpieć, słyszeć), formy 3. os. lmn. czasu przeszłego na -eli zamiast ogp. -ali, np. leli, sieli; oraz większą niż w innych regionach produktywność przyrostka słowotwórczego ‑ak w formacjach rzeczownikowych (np. kurczak, cielak, źrebak wobec kurczę, cielę, źrebię, także warzywniak czy zieleniak).
Najwyraźniej regionalizmy warszawskie widoczne są w słownictwie i połączeniach wyrazowych, np. borowy ‘leśniczy’’, chaber ‘bławatek’, doróżka, zdun, wędliniarz, wędliniarnia, okrasa, kubeł ‘wiadro’, włoszczyzna, zsiadłe mleko, na dworzu ‘na zewnątrz domu’. Wiele z pierwotnych regionalizmów warszawskich dopiero zwiększa zasięg w wyniku upowszechniania przez środki masowej komunikacji, bądź ma już zasięg ogólnopolski. |
