4.1. Metody dialektologii – uwagi wstępne

Halina Karaś h.karas@uw.edu.pl

 

Mówiąc o metodach dialektologii, należy odróżnić metody prowadzenia badań terenowych i wstępnego opracowywania materiału gwarowego (techniki badawcze) od metod opisu i interpretacji zebranych według pewnych kryteriów danych gwarowych. Sposoby prowadzenia badań są zróżnicowane. Mogą to być badania w terenie wykonywane przez samego dialektologa (grupę dialektologów) lub badania zorganizowane w grupach na obozach gwaroznawczych (np. studenckich, szkolnych – młodzież ze szkół średnich, gimnazjów czy w niedalekiej przeszłości – najstarszych uczniów szkół podstawowych) prowadzonych pod kierunkiem doświadczonych badaczy; wreszcie mogą to być badania korespondencyjne, w które włączani są głównie nauczyciele i starsi uczniowie. Metody pozyskiwania materiału językowego to odpowiedzi informatorów na pytania kwestionariusza (ankiety) bądź zapis dłuższych wypowiedzi na określone tematy. Również w fazie wstępnego opracowywania materiału językowego stosuje się różne techniki badawcze, starsze i nowsze (np. transkrypcja fonetyczna ze słuchu, opracowywanie komputerowych baz danych itp.).

Metody klasyfikacji i opisu materiału gwarowego także są różnorodne, zależne m.in. od założonego celu badań, od sytuacji językowej danego obszaru gwarowego i od stanu gwary i jej podatności na zmiany [por. m.in. Pelcowa 1998, 106; Zagórski 2001, 28]. Mogą to być metody jakościowe (np. metoda porównawcza, czyli konfrontatywno-kontrastywna) i metody ilościowe (np. statystyczna, dialektometria – nowsza metoda ilościowa z wykorzystaniem „najnowszych środków technicznych, w połączeniami z metodami matematycznymi, do zbierania, przedstawiania i opracowywania materiałów gwarowych” [Mazur 1996, 47; por. też Mazur 1989]). Na ogół te ostatnie uważa się za metody pomocnicze [por. Zagórski 2001, 27], choć w teorii Witolda Doroszewskiego była metodą centralną. Metody statystyczne są nieodzowne zwłaszcza w badaniach interferencji gwary i języka ogólnego i w badaniach ukierunkowanych socjolingwistycznie [Kąś 1986, 118]. Wśród metod opisu faktów językowych w historii dialektologii za najważniejsze należy uznać trzy metody: 1) filologiczno-historyczną (analiza tekstów), 2) opisową (monografie cech językowych, systemów językowych), 3) geografię lingwistyczną [Kowalska 2001, 51], która może być rozumiana też szerzej nie tylko jako metoda badawcza (zob. niżej pkt. 5.5). Jednak te podstawowe metody w zależności od przyjmowanych teorii językoznawczych mogły być realizowane różnorako (np. metoda opisowa – retrospektywna, tj. historyczna, synchroniczno-statystyczna, strukturalna itp.). Obecnie wraz z rozwojem badań interdyscyplinarnych i zmianami w samym przedmiocie dialektologii uwzględnia się coraz powszechniej metodę socjolingwistyczną oraz metody wypracowane przez etno- i pragmalingwistykę. Biorąc pod uwagę zarówno metody eksploracji, opracowywania, jak i opisu materiału gwarowego, także przyjmowane teorie językoznawcze, możemy wyróżniać pewne podstawowe nurty (kierunki) w dialektologii (zob. pkt. 5.6. Główne nurty metodologiczne w badaniach dialektologicznych). Dla większości z nich charakterystyczne są wypracowane swoiste metody zarówno gromadzenia materiału, jak i jego opisu (czasem tylko opisu przy zachowaniu dawnych metod eksploracji terenowej).

 

 

Doroszewski Witold, 1953, Przedmiot i metody dialektologii, „Poradnik Językowy” 1953, z. 1, s. 1-8, z.2, s. 1-7, z. 3, s. 2-10, z. 4, s. 4-12.

Kąś Józef, 1986. Metody statystyczne w badaniach dialektologicznych, AUL. Folia Linguistica 12, s. 117-123.

Kowalska Anna, 2001, Znaczenie doboru metod badawczych we współczesnej dialektologii (na przykładzie polskich regionalnych atlasów gwarowych), [w:] Gwary dziś 1. Metodologia badań, Poznań, s. 51-66.

Mazur Jan, 1989, Dialektometria a nowe koncepcje i metody kartograficznego przedstawiania zjawisk gwarowych, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXXV, s.

Mazur Jan, 1996, Zastosowanie komputera w dialektologii. Nowe możliwości techniczne, metodyczne i teoretyczne opracowania materiału gwarowego, [w:] „Studia dialektologiczne” I, pod red. B. Dunaja, Kraków.

Pelcowa Halina, 1998, Zmiany językowe jako problem badawczy współczesnej dialektologii, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź 1998, s. 105-117.

Zagórski Zygmunt, 2001, O różnych metodach badań dialektologicznych, [w:] Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 25-31.

Zaręba Alfred, 1955, O metodzie i technice badań gwarowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XIV, s. 140-155.