|
Dialektologia (grec. diálektos ‘sposób mówienia’ + grec. logos ‘słowo, nauka’) to – jak sama nazwa wskazuje – nauka o dialektach, ale w zależności od rozumienia tego podstawowego terminu definiuje się ją nieco inaczej. Na sposób jej widzenia wpływają też współczesne zmiany społeczno-ekonomiczne i kulturowe, które sprawiają, że zmienia się zarówno przedmiot badań dialektologii, jak i jej cele oraz metody badań i opisu. Tradycje dialektologii polskiej sięgają połowy XIX w., a jej powstanie i rozwój wiązały się z zainteresowaniami ludowością w okresie romantyzmu, z polityczno-społecznymi programami „pracy u podstaw” w okresie pozytywizmu czy też z młodopolską ludomanią. W tym czasie dialektologia rozwijała się w ścisłym związku z badaniami etnograficznymi (kultury ludowej) i folklorystycznymi. Klasyczna definicja dialektologii sformułowana przez Kazimierza Nitscha – twórcę polskiej dialektologii: „dialektologia (...) zajmuje się przeważnie tylko dzisiejszą geografią języka”; podkreślała przede wszystkim aspekt geograficzny (terytorialny) badań. Podobne ujęcia dominowały w pracach z II połowy XX wieku, np. w Encyklopedii języka polskiego zamieszczono lakoniczne określenie: „Dialektologia zajmuje się geograficznym zróżnicowaniem języka, a więc badaniem i naukowym opisem dialektów i gwar, tj. mowy ludności wiejskiej” [EJP 1991, 65]. Widać wyraźnie, że z tym ujęciem dialektologii wiąże się rozumienie dialekt i gwary jako mowy ludności wiejskiej, chłopskiej. W Encyklopedii języka polskiego – kompendium wiedzy polonistycznej – czytamy: „dialekt to mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju różniąca się od języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle genezę w odległej przeszłości, sięgającej nawet okresu plemiennego” [EJP, 1991]. Podobnie definiowano gwarę, zaznaczając tylko różnice jej zasięgu wobec dialektu: „Gwara - mowa ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium, przeważnie z kilku lub kilkunastu wsi, różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w stosunku do dialektu” (EJP 105) Gwara jest terminem podrzędnym w stosunku do dialektu, niemniej jednak potocznie w ogólniejszym znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. W wielu pracach dialektologicznych terminów dialekt – gwara używa się wymiennie (por. np. dialekt podhalański – gwara podhalańska). W tradycji polskiej dialektologii zaznaczyły się dwa główne nurty badań, z odmiennie widzianymi zadaniami. Celem badań Kazimierza Nitscha i jego kontynuatorów było zarejestrowanie możliwie najstarszego stanu dialektów ludowych, dotarcie do gwary czystej, pozbawionej wpływów języka ogólnego. Z kolei w nurcie badań statystyczno-socjologicznych wprowadzonych przez Witolda Doroszewskiego celem było uzyskanie na podstawie danych ilościowych dotyczących wymowy aktualnego stanu badanej gwary, a następnie przedstawienie kierunków i tendencji rozwojowych (zob. Szkoły dialektologiczne). Szersze ujęcia dialektologii, dialektu i gwary pojawiały się stopniowo wraz z poszerzaniem zakresu badań o nowe dialekty mieszane i zagadnienia integracji językowej na ziemiach zachodnich i północnych Polski, polszczyznę kresową oraz gwary miejskie i środowiskowo-zawodowe. W związku z tym pojawiły się terminy złożone, w których przymiotnik uściślał zakres dialektu, np. dialekt ludowy, miejski, kresowy itp. Wyróżniano zatem: dialektologię ludową, zajmującą się opisem dialektów ludowych, dialektologię miejską, której przedmiotem są dialekty (gwary) miejskie, oraz dialektologię społeczną, badającą gwary środowiskowe, zawodowe itp. Tak szerokie ujęcie dialektologii nie przyjęło się jednak na gruncie polskim, a za dyscyplinę naukową, której przedmiotem opisu są odmiany środowiskowo-zawodowe, uważa się socjolingwistykę. Szybkie przeobrażenia, które dokonują się współcześnie na wsi, pociągają za sobą również zmiany w zakresie języka. Przemiany struktury wykształcenia i zatrudnienia mieszkańców wsi, związany z tym zanik stosunkowo jednolitej kiedyś warstwy chłopskiej, wpływ mediów, zmiany standardu życia na wsi, łatwiejszy dostęp do oświaty i kultury – wszystkie te czynniki spowodowały, że dziś nie można już mówić o gwarze jako jedynym sposobie porozumiewania się ludności wiejskiej. Wielu dialektologów mówi więc o języku mieszkańców wsi, którzy często posługują się wymiennie polszczyzną ogólną i gwarą w zależności od sytuacji (zob. więcej w części zatytułowanej: Jaki jest dziś język wsi?). Zmiany te sprawiają, że współcześnie nie można już gwary definiować tak samo, jak jeszcze niedawno to czyniono. Jest to jedna z odmian języka, a nie jedyna odmiana, używana przez mieszkańców wsi, ukształtowana kiedyś w obrębie warstwy chłopskiej, ale dziś stosowana także przez wiele osób z wyższym czy średnim wykształceniem, które świadomie pielęgnują gwarę jako język swojego regionu – „małej ojczyzny”, widząc w gwarze jeden z podstawowych elementów tożsamości regionalnej. Przedmiotem badań dialektologii staje się więc już nie tylko gwara, lecz także ogólnie język mieszkańców wsi i współczesna sytuacja językowa wsi, w tym również zachodzące zmiany językowe, wpływ języka ogólnego, świadomość językowa, wartościowanie gwary itp. |
